روستای زرگر روستای زرگر در بخش بشاریات شرقی شهرستان شهرستان آبیک استان قزوین واقع شده است. فاصله‌اش با تهران حدود ۱۱۵ کیلومتر ذکر شده است و یکی از نقاط فرهنگی منحصر به فرد ایران است که به واسطه مردمانش و زبان خاصی به نام رومانو، توجه بسیاری از پژوهشگران، گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ را به خود جلب کرده است. این روستا که به «روستای اروپایی‌ها» نیز شهرت دارد، محل زندگی قومی است که ظاهر، فرهنگ و زبانشان با سایر جوامع همجوار کاملاً متفاوت است.

مردم زرگر یا «رومانوها» همان‌گونه که در روایت‌های مختلف آمده، نوادگان قومی کوچک و پراکنده از کولی‌ها یا رومانوهای اروپایی هستند که در برهه‌های مختلف تاریخی، به ویژه در زمان صفویه و حتی دوران ساسانیان، از مرزهای شمالی و اروپای شرقی وارد ایران شده و به دلیل شرایطی نامعلوم در این منطقه ماندگار شده‌اند. این روستا در گذشته به صورت کوچ‌نشینی اداره می‌شد اما به مرور زمان و به دلیل آب و هوای مساعد و خاک حاصل‌خیز، یکجانشینی و کشاورزی و دامداری اصلی‌ترین شیوه زندگی مردم شد.

روایت‌هایی که درباره آمدن اهالی این روستا روایت می‌شوند، ترکیبی‌اند از افسانه، تاریخ و احتمالاً اسناد ناچیز محلی است.

براساس روایتی در زمان نادرشاه افشار سه برادر طلاکار از امپراتوری عثمانی به ایران آورده شدند و در منطقه زرگر سکنی گزیدند.

روایت دیگر، به دوران صفوی بازمی‌گردد که ۳۰۰۰ نفر از هنرمندان هندی برای رامشگری به ایران آمده‌اند و در نقاطی چون این منطقه مستقر شده‌اند.

برخی پژوهش‌ها معتقدند خاستگاه زبان و مردم زرگر به «روملیا» (منطقهتاریخی در بالکان) بازمی‌گردد.

این ترکیب روایت‌ها، هاله‌ای از رمز و راز به روستا بخشیده و سبب شده‌ است که زرگر گاه «اروپای کوچک ایران» خوانده شود.

زبان و پژوهش پیرامون آن

یکی از جذاب‌ترین درونمایه‌های این روستا، زبان رومانو است؛ زبانی که ریشه در گروه زبان‌های هندو-اروپایی دارد و مشابهت‌هایی آشکار با زبان کولی‌های اروپایی دارد. این زبان که ترکیبی از واژگان و آواهای اروپایی است، تا امروز در میان اهالی حفظ شده و به صورت زنده صحبت می‌شود، اگرچه تحت تأثیر زبان‌های فارسی و ترکی منطقه نیز قرار گرفته است. زبان رومانو با وجود قدمت و تنوع جغرافیایی، از نظر درجه اهمیت در ایران زبان منحصربه‌فردی به شمار می‌رود که گویشی کاملاً متفاوت از فارسی و ترکی است.

درسخن گفتن درباره زبان روستا، باید بسیار محتاط بود؛ پژوهش‌ها زمان‌برند و منابع متفاوتی وجود دارد. اما چند نکته مهم:

زبان رومانو در این روستا ثبت شده که برخی معتقدند دارای کد «iso 639‑3» است.

پژوهشگر آلمانی «جی. ال. ویندفوهر» در سال ۱۹۷۰، نخستین بار زبان را مورد مطالعه قرار داد و نتیجه گرفت که این زبان نوعی از زبان رومانی اروپایی است.

بعضی پژوهش‌ها می‌گویند زبان زرگری دارای ساختاری است که شباهت‌هایی به زبان دره ماریزا (بلغارستان) دارد. در عین حال، زبان تحت تأثیر ترکی و فارسی قرار گرفته است و احتمالاً بسیاری از واژگان اصیل در حال فراموشی‌اند.

این زبان، یکی از نشانه‌های مهم هویت اهالی است و گویی محافظی برای نظم اجتماعی و فرهنگی‌شان. در جنگ ایران و عراق نیز آمده است که برخی نیروهای زرگر به دلیل تسلط‌شان به این زبان، در عملیات‌های رمزگذاری و مخابره به‌کار گرفته شده‌اند.

آداب و رسوم

از نوع لباس و ویژگی‌های ظاهری مردم زرگر گرفته تا سنت‌ها و آداب و رسومشان، همه و همه نمایانگر تاریخ و هویت خاص آن‌هاست. مردمان زرگر دارای چهره‌هایی اروپایی با پوست روشن، چشم‌های آبی یا سبز و موهای روشن هستند؛ ویژگی‌هایی که در میان جمعیت غالب ایران بسیار نادر است. این تشابه ظاهری همانند تاریخچه زبان رومانو، گمانه‌زنی‌هایی درباره ریشه اصلی این افراد را به وجود آورده است. برخی معتقدند آن‌ها با کولی‌های اروپایی در ارتباط بوده‌اند و برخی دیگر می‌گویند این قوم در جریان جنگ‌ها و مهاجرت‌های تاریخی به ایران آمده‌اند.

فرهنگ مردم روستای زرگر ترکیبی از فرهنگ‌های ایرانی و اروپایی با رنگ و بویی فراقومی است. آیین‌های محلی، موسیقی سنتی و مراسم عروسی که در این روستا برگزار می‌شود، علاوه بر اینکه نمایانگر سبک زندگی خاص زرگری‌هاست، بخشی از فرهنگ عامه مردم ایران به حساب می‌آید. یکی از سنت‌های برجسته‌ی آنان مراسم‌های عروسی است که با آواها و رقص‌های محلی خاص همراه است و تفاو‌ت قابل توجهی با مراسم مشابه در دیگر مناطق ایران دارد.

زندگی روزمره مردم زرگر عمدتاً بر کشاورزی، دامداری و زنبورداری مبتنی است. محصولات لبنی تولید شده در این منطقه کیفیت بالا و شهرتی منطقه‌ای دارند. زنان به طور فعال در کارهای کشاورزی و دامپروری مشارکت دارند و نقش مهمی در تولید محصولات محلی ایفا می‌کنند. این ویژگی‌ها نه تنها اقتصادی است بلکه بخشی از هویت فرهنگی آن‌هاست، زیرا همراهی زنان با فعالیت‌های اقتصادی باعث تقویت پیوندهای اجتماعی و حفظ سنت‌ها شده است.

روستای زرگر همچنین دارای پیشینه اقتصادی خاصی است که به فعالیت‌های زرگری و ساخت جواهرات اشاره دارد. برخی روایت‌ها بیان می‌کنند که نام «زرگر» برگرفته از این حرفه بوده است، زیرا مردم این منطقه در گذشته به کار با طلا و ساخت زیورآلات مشغول بوده‌اند. این پیشه علاوه بر درآمدزایی، نمادی از خلاقیت و هنر مردمان زرگر است و بخش مهمی از فرهنگ محلی به شمار می‌آید.

از نظر تاریخی، مردم زرگر به دلایل مختلفی همواره با حکومت‌ها و قدرت‌های مرکزی ایران چالش داشته‌اند. برخی منابع اشاره کرده‌اند که اهالی زرگر به عنوان سربازان دلیر و جنگجوی صفوی در لشکر قزلباش فعالیت داشتند اما به دلیل استقلال‌طلبی و رفتارهای جنگجویانه‌ای که داشتند، در طول تاریخ با حکمرانان سازگار نبوده و به شکل پراکنده در نقاط مختلف ایران پخش شدند. این استقلال فرهنگی و مقاومت در برابر همرنگ شدن با جامعه اطراف، یکی از دلایل حفظ زبان و آداب خاص آن‌هاست.

دیگر روایات درباره پیشینه مردم زرگر شامل داستان‌هایی است مبنی بر اینکه گروهی از اسیران جنگ ایران و روم در دوران قدیم به این منطقه آورده شده‌اند و پس از مدتی در این روستا ساکن شده‌اند. در کنار این روایت‌ها، اعتقاد وجود دارد که برخی از ساکنان روستا دارای ریشه‌های ایرانی هستند اما با گذر زمان و تعامل با گروه‌های مهاجر اروپایی، فرهنگی دوگانه شکل گرفته است. این روایت‌ها، هرچند ممکن است تاریخی نباشند، اما نشان دهنده تنوع و پیچیدگی هویت مردم زرگر هستند. برخی روایت‌ها این‌گونه‌اند که سه برادر طلاکوب از امپراتوری عثمانی به ایران آورده شدند و در این منطقه اسکان یافتند.

امروزه، روستای زرگر نه تنها به عنوان یک مقصد گردشگری مورد توجه قرار گرفته بلکه به عنوان یک مرکز پژوهش درباره زبان و فرهنگ روستا مورد مطالعه محققان قرار دارد. گردشگران از سراسر ایران و جهان به این منطقه سفر می‌کنند تا با فرهنگی متفاوت آشنا شوند و از طبیعت بکر و هوای مطبوع این روستا بهره‌مند شوند. همچنین، تلاش‌های فراوانی برای حفظ زبان رومانو در قالب آموزش و ثبت‌های فرهنگی صورت گرفته است تا افسانه‌ها و دانش سنتی اهالی این روستا برای نسل‌های آینده حفظ شود.

با توجه به اهمیت تاریخی و فرهنگی این منطقه، لازم است تا بررسی‌های دقیق‌تر و مستندتری در زمینه ریشه‌های مردم زرگر و زبان رومانو صورت گیرد. نگاه به فرهنگ محلی نه تنها جذابیت‌های تاریخی را آشکار می‌کند، بلکه می‌تواند به ترویج تعاملات فرهنگی و احترام بیشتر به تنوع قومی و زبانی در ایران کمک کند. این روستا نمونه بارزی از به هم پیوستن فرهنگ‌ها و تاریخ‌ها در دل تمدنی دیرپا است که هنوز هم بکر و دست‌نخورده باقی مانده است.

در نهایت، روستای زرگر نمادی است از قدرت فرهنگ و هویت در مواجهه با گذر زمان و تغییرات جهانی. مردمی که با حفظ زبان و آداب خود، زندگی متفاوتی را در سرزمین ایران رقم زده‌اند و این سرزمین را ثروتی فرهنگی منحصر به فرد کرده‌اند. این روستا یادآور آن است که تاریخ هر ملت در دل مردم آن نهفته است، حتی اگر آن مردم در خشکی‌های دورافتاده و نامعمول زندگی کنند، اما هویت و فرهنگشان می‌تواند داستانی الهام‌بخش برای همه باشد.

اگر روزی گذرتان به این منطقه خورد، به زرگر بروید. سر خودتان را کمی پایین و نگاهتان را کمی باز کنید: میان آن بلوارها، خیابان‌ها، خانه‌ها و مردمان قدبلند با چشم‌های روشن، داستانی نهفته است، قصه مردمانی که خود را ایرانی می‌دانند، ولی از جهانی دیگر آمده‌اند… یا شاید از زمانی دیگر.