در فضای پیچیده و به‌هم‌تنیده رسانه‌های اجتماعی، مرزهای میان سنت و مدرنیته، دینداری و سبک‌های زندگی نو، و حتی میان بیان شخصی و جذب مخاطب، روزبه‌روز مبهم‌تر می‌شود.
یکی از نمودهای برجسته این پدیده، حضور بلاگرهایی است که با نمایش سبک زندگی خاصی ــ تلفیقی از نمادهای دینی مانند حجاب با عناصری چون نگهداری از سگ در منزل ــ توجه گسترده‌ای را در فضای مجازی برانگیخته‌اند. این ترکیب ظاهراً متناقض، بحث‌های فراوانی را درباره انگیزه‌ها، پیامدها و تأثیرات فرهنگی و دینی چنین نمایش‌هایی بر مخاطبان، به‌ویژه نسل جوان، به‌دنبال داشته است.
حجت‌الاسلام محمد ظریفی، روانشناس و کارشناس تربیت دینی، ابعاد مختلف این پدیده را بررسی شده است.
به‌گفته حجت‌الاسلام ظریفی، تحلیل انگیزه بلاگرها نباید تک‌بعدی باشد. او معتقد است در پس این رفتارها مجموعه‌ای از انگیزه‌های درهم‌تنیده وجود دارد.
«در هسته این رفتار، یک نیاز اساسی انسانی به دیده شدن و تأیید گرفتن نهفته است که فضای مجازی آن را به‌شدت تقویت می‌کند. هر لایک و کامنت، یک پاداش فوری روانی است.»
وی می‌افزاید: بسیاری از بلاگرها فعالیت خود را با نیت بیان شخصی و اشتراک‌گذاری روزمرگی‌ها آغاز می‌کنند، اما به‌تدریج منطق حاکم بر شبکه‌های اجتماعی ــ الگوریتم‌هایی که به محتوای بحث‌برانگیز پاداش می‌دهند ــ مسیر را تغییر می‌دهد و بیان شخصی به یک استراتژی حساب‌شده برای جذب مخاطب و درآمدزایی تبدیل می‌شود.
«تلفیق دو عنصر ظاهراً متناقض، مانند حجاب به عنوان نماد دینداری سنتی و نگهداری از سگ، یک فرمول عالی برای ایجاد کنجکاوی و تعامل است. این کار نوعی پارازیت شناختی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند که او را به واکنش وامی‌دارد؛ چه مثبت و چه منفی، و همین واکنش‌ها سوخت موتور درآمدزایی در اینستاگرام است.»
حجت‌الاسلام ظریفی در نگاهی عمیق‌تر، این پدیده را تلاشی برای جستجوی هویت در جامعه‌ای در حال گذار می‌داند، اما تأکید می‌کند که این تلاش غالباً سطحی و نمادین است:
«این پل‌سازی میان سنت و مدرنیته معمولاً مبتنی بر نمادهاست نه بر بازاندیشی فکری. دین در این فضا از معیار سنجش پدیده‌های نوظهور، به ابزاری برای تطبیق با آنها تنزل می‌یابد. این روند، گاه ناخواسته فرد را به بازیگری در سناریوهای فرهنگی بزرگ‌تری تبدیل می‌کند که هدف نهایی‌شان تضعیف ساختارهای دینی جامعه است.»
چرا جوانان جذب این سبک از بلاگرها می‌شوند؟
به باور این کارشناس دینی، این پدیده پاسخ به چند نیاز روانی عمیق در نسل جوان است:
«اگر تقاضایی نباشد، عرضه‌ای هم شکل نمی‌گیرد. جوان امروز که از الگوهای آرمانی فاصله گرفته، به‌دنبال الگویی در دسترس و شبیه به خود است. این بلاگرها با نمایش زندگی معمولی اما کمی زیباتر و موفق‌تر، این خلأ را پر می‌کنند و رابطه‌ای شبه‌اجتماعی با مخاطب برقرار می‌سازند.»
وقتی یک منکر شرعی توسط فردی محبوب با میلیون‌ها دنبال‌کننده در قالبی جذاب نمایش داده می‌شود، به‌تدریج قبح آن در ذهن جامعه می‌ریزد و مرز میان معروف و منکر سیال می‌شود
وی توضیح می‌دهد که این نمایش‌ها نوعی تسکین موقت برای اضطراب هویتی نسل جوان است:
«جوان امروز میان ارزش‌های سنتی خانواده و فرهنگ جهانی‌شده مدرن سرگردان است. بلاگرها به او می‌گویند لازم نیست انتخاب کنی، می‌توانی هر دو را داشته باشی! بدون آنکه به سازگاری این دو بیندیشد.»
به گفته ظریفی، در کنار این‌ها، تماشای زندگی پر زرق و برق بلاگرها نوعی سرگرمی و فرار از واقعیت‌های زندگی است. از منظر دینی نیز این نوع دینداری را می‌توان دین آسان و شخصی‌سازی‌شده دانست که به‌جای رشد انسان، در خدمت تأیید سبک زندگی مصرف‌گرایانه او قرار می‌گیرد.
تأثیر عمیق بر هویت‌یابی و عادی‌سازی رفتارها
این روانشناس دینی هشدار می‌دهد که تأثیر این الگوها بر هویت‌یابی جوانان بسیار عمیق است:
«هویت یک جوان مانند خمیری نرم، توسط الگوهای اطرافش شکل می‌گیرد. تماشای مداوم این محتواها، ارزش‌ها و رفتارهای بلاگر را در ذهن مخاطب درونی می‌کند و هویت دینی او را از امر مبتنی بر معرفت و اصول، به مجموعه‌ای از ظواهر اینستاگرامی تقلیل می‌دهد.»
به گفته ظریفی، خطرناک‌ترین پیامد این جریان، قبح‌زدایی و عادی‌سازی رفتارهای نامتعارف است.
«وقتی یک منکر شرعی توسط فردی محبوب با میلیون‌ها دنبال‌کننده در قالبی جذاب نمایش داده می‌شود، به‌تدریج قبح آن در ذهن جامعه می‌ریزد و مرز میان معروف و منکر سیال می‌شود.»
بازتعریف دین یا تفسیر به رأی؟
برخی معتقدند این بلاگرها در حال بازتعریف دین‌اند. ظریفی این نگاه را نادرست می‌داند و تأکید می‌کند باید میان نواندیشی دینی و تفسیر به رأی تفاوت قائل شد:
«آنچه اغلب می‌بینیم، تفسیر به رأی است. فرد سبک زندگی خود را اصل قرار می‌دهد و سپس بخش‌هایی از دین را گزینش می‌کند تا برای آن پوشش مذهبی بسازد. از دید روانشناسی، این مکانیزم دفاعی برای کاهش ناهماهنگی شناختی است در فردی که می‌خواهد هم دیندار باشد و هم سبک زندگی ناسازگار با دین را حفظ کند.»
وی نتیجه می‌گیرد که این روند در واقع شخصی‌سازی دین و تهی کردن آن از جوهره الزام‌آور و تحول‌آفرینش است.
توصیه‌ها به بلاگرها، مخاطبان جوان و خانواده‌ها
حجت‌الاسلام ظریفی خطاب به بلاگرها می‌گوید: محبوبیت شما امانتی بزرگ است. یک لحظه از منطق لایک و فالوور فاصله بگیرید و بیندیشید که چه بذری در ذهن مخاطب می‌کارید. آیا معنویت اصیل را ترویج می‌کنید یا مصرف‌گرایی با روکش مذهبی؟
وی تأکید می‌کند که حتی اگر نیت بسیاری از فعالان فرهنگی در این فضا مثبت باشد، محتوای آنها می‌تواند ناخواسته در زمین بازی جریان‌هایی قرار گیرد که هدفشان تضعیف بنیان‌های دینی جامعه است.
وی خطاب به مخاطبان جوان نیز می‌گوید: دنیای مجازی ویترینی خوش‌رنگ است، نه واقعیت. خوشبختی در آرامش درونی و رشد معنوی است، نه در تعداد لایک‌ها. تحلیل‌گر باشید، نه مصرف‌کننده صرف.»
وی به خانواده‌ها توصیه می‌کند: با فرزندان گفت‌وگو کنید، نه بازجویی. به‌جای منع دستوری، از روش گفت‌وگوی سقراطی بهره ببرید؛ یعنی با طرح پرسش‌هایی چون “آیا این شادی واقعی است؟” یا “چرا این صحنه برای نمایش انتخاب شده؟” ذهن او را به تفکر و تحلیل وادارید.
به‌گفته این مدرس حوزه علمیه، بسیاری از گرایش‌های نوجوانان به بلاگرها، ریشه در کمبودهای عاطفی و روانی دارد که خانواده باید آن را جبران کند.
معیار تشخیص الگو و راه مقابله فرهنگی
این کارشناس دینی تأکید می‌کند: برای مؤمنانی که دچار تردید می‌شوند، راهکار بازگشت به اصول محکم قرآن و سیره اهل‌بیت است. ایمان خود را بر رفتار افراد بنا نکنید. معیار الگو، تقوا، معرفت و هماهنگی گفتار و عمل با کتاب و سنت است؛ نه تعداد فالوور.
وی الگوی واقعی را کسی می‌داند که انسان را به یاد خدا بیندازد، نه به یاد مد و برند.
* ضرورت روایت‌سازی دینی در فضای مجازی
در پایان، حجت‌الاسلام ظریفی نقش روحانیون و چهره‌های مذهبی جوان در این عرصه را بسیار مهم می‌داند: دوران موضع انفعالی و صرفاً انتقادی به سر آمده است. باید با حضور فعال و خلاق، روایتی جذاب، اصیل و امروزی از زندگی دینی ارائه دهند. دینی که با شادی و پویایی منافاتی ندارد.
وی تأکید می‌کند که روحانیون و فعالان فرهنگی باید زبان رسانه نوین را بیاموزند، زیرا این عرصه، نبرد روایت‌ها است.
«اگر ما روایت اصیل خود را به شکلی جذاب عرضه نکنیم، طبیعی است که روایت‌های سطحی و مصرف‌گرا میدان را در دست خواهند گرفت. این مسئولیت بزرگ بر دوش همه دغدغه‌مندان فرهنگی و دینی است.»
انتقاد استاد حوزه علمیه از افزایش زنان باحجابی که از سگ نگهداری می کنند
نظر شما