اف-۱۴ تامکت یکی از افسانه‌ای‌ترین جنگنده‌های تاریخ هوانوردی نظامی است. ایران تنها کشور خارجی بود که پیش از انقلاب اسلامی ۷۹ فروند از این هواپیمای فوق‌پیشرفته را از آمریکا دریافت کرد.

پس از انقلاب و قطع کامل روابط با ایالات متحده، این ناوگان بدون هیچ‌گونه پشتیبانی رسمی ماند، اما برخلاف انتظار بسیاری، نه‌تنها از بین نرفت، بلکه بیش از ۴۵ سال همچنان پرواز می‌کند. با این حال، پرسش مهمی که همیشه مطرح بوده این است: چرا ایران با وجود نیاز شدید و توانایی‌های فنی قابل توجه، هرگز اف-۱۴ را به‌طور کامل مهندسی معکوس نکرد؟ این جنگنده با توجه به مشخصات منحصربفرد با به روزرسانی‌های جدید می‌توانست نیازی اساسی نیروی هوایی کشور به یک جنگنده تمام عیار را برطرف کند اما چرا چنین پروژه‌ای به طور جدی دنبال نشد؟

1. پیچیدگی اف 14

اولین و مهم‌ترین دلیل، پیچیدگی بی‌نظیر خود هواپیما است. اف-۱۴ در زمان ساخت (دهه ۱۹۷۰) پیشرفته‌ترین جنگنده جهان بود. بال‌های با زاویه متغیر، سیستم کنترل پرواز فلای‌بای‌وایر آنالوگ، رادار قدرتمند AWG-9 قادر به ردیابی ۲۴ هدف و شلیک همزمان به ۶ هدف با موشک فینیکس، بدنه گسترده از تیتانیوم و موتورهای توربوفن پرقدرت، همه و همه این هواپیما را به یک شاهکار مهندسی تبدیل کرده بودند که حتی امروز هم برای بسیاری از کشورها غیرقابل تکرار است.

2. موتور اف 14

دومین مانع بزرگ، موتور بود. اف-۱۴ ابتدا با موتور پرات اند ویتنی TF30 کار می‌کرد که مشکلات زیادی داشت. ایران بعدها توانست تعداد محدودی موتور جنرال الکتریک F110 (موتور اف-۱۶) را از راه‌های غیررسمی به دست آورد و روی برخی تامکت‌ها نصب کند. اما تولید موتورهای توربوفن پیشرفته نیازمند فناوری‌های بسیار حساسی مانند پره‌های تک‌کریستال، آلیاژهای مقاوم به دمای بالای ۱۶۰۰ درجه و پوشش‌های سرامیکی حرارتی است؛ فناوری‌هایی که حتی در سال ۲۰۲۵ فقط در اختیار کمتر از ۷ کشور جهان است.

3. رادار و موشک اصلی اف 14

سومین چالش، سیستم‌های اویونیک و رادار بود. رادار AWG-9 یکی از بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین رادارهای مکانیکی تاریخ است. ایران موفق شد این رادار را تعمیر، نگهداری و حتی تا حدی بومی‌سازی کند (نسخه‌های ارتقایافته داخلی با نام‌هایی مانند «نجما»)، اما تولید کامل آن از صفر ممکن نبود. موشک دوربرد AIM-54 فینیکس نیز دیگر تولید نمی‌شود و نسخه ایرانی «فکور-۹۰» با وجود پیشرفت چشمگیر، هنوز به عملکرد اصلی فینیکس نمی‌رسد.

4. تحریم‌ها

عامل چهارم، تحریم‌های بی‌رحمانه و هدفمند آمریکا بود. در دهه ۱۹۸۰، سیا پروژه‌ای مخفی به نام «Persian Freedom» را اجرا کرد که هدفش دقیقاً جلوگیری از رسیدن حتی یک پیچ اف-۱۴ به ایران بود. آمریکا قطعات یدکی را از سراسر جهان جمع‌آوری می‌کرد تا ایران به آن‌ها دسترسی پیدا نکند.

5. معادله هزینه-سود

در نهایت، مهم‌ترین دلیل شاید اقتصادی-استراتژیک باشد. مهندسی معکوس کامل یک جنگنده نسل چهارم در حالی که فقط چند ده فروند از آن دارید، هزینه‌ای نجومی و زمان‌بر دارد. ایران در همان دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی تصمیم هوشمندانه‌ای گرفت: به جای صرف میلیاردها دلار برای تولید تعداد محدودی تامکت جدید، منابع را به سمت تسلیحات نامتقارن (موشک‌های بالستیک، کروز و پهپادها) هدایت کرد که امروز ستون اصلی قدرت بازدارندگی‌اش هستند.

نتیجه این که ایران به جای مهندسی معکوس کامل، استراتژی «زنده نگه داشتن و ارتقای محدود» را انتخاب کرد. امروز هنوز حدود ۱۲ تا ۲۰ فروند اف-۱۴ عملیاتی در نیروی هوایی ایران پرواز می‌کنند؛ با اویونیک ایرانی، رادار بومی، موتورهای ارتقایافته و حتی توانایی حمل بمب‌های هوشمند و موشک‌های کروز. این خود یک دستاورد بزرگ مهندسی است، اما تولید انبوه تامکت جدید هرگز در دستور کار نبود؛ چون نه ممکن بود، نه به‌صرفه.