هوش مصنوعی (AI) دیگر یک انتخاب فناورانه نیست؛ بلکه زیربنای اصلی قدرت اقتصادی، بازدارندگی دفاعی و نفوذ ژئوپلیتیک است. منطقه خاورمیانه، به‌ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس، از سال ۲۰۲۴ با تزریق بودجه‌های بی‌سابقه، وارد یک «مسابقه تسلیحاتی نرم‌افزاری» در مقیاس جهانی شده‌اند. این رقابت بر استراتژی‌های تهاجمی مالی و زیرساختی در عربستان سعودی و امارات متحده عربی متمرکز است که هر دو با تعهدات ۱۰۰ میلیارد دلاری، در تلاش برای کسب برتری جهانی هستند.

این اقدامات منطقه‌ای، در تقابل با چالش‌های ساختاری و بوروکراتیک ایران در تثبیت و اجرای برنامه ملی هوش مصنوعی قرار می‌گیرد. در حالی که رقبای منطقه‌ای ما در حال جذب زیرساخت‌های جهانی و سرمایه انسانی هستند، بزرگترین مانع ایران برای تبدیل پتانسیل انسانی‌اش به قدرت راهبردی، سرعت عمل پایین و ناهماهنگی در حکمرانی داخلی است.

جاه‌طلبی‌های سعودی: پروژه «۱۰۰ میلیارد دلاری»

عربستان سعودی با «پروژه تعالی» (Project Transcendence)، یک سرمایه‌گذاری بی‌سابقه ۱۰۰ میلیارد دلاری را برای تقویت توانمندی‌های هوش مصنوعی و داده‌محور آغاز کرده است. هدف این پروژه فراتر از پذیرش فناوری، و دستیابی به برتری جهانی در هوش مصنوعی و تسریع اهداف کلان «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است. این سرمایه‌گذاری عظیم بر دگرگون‌سازی بخش‌های حیاتی کشور، از جمله سلامت (گذار از مدل درمانی واکنش‌گرا به پیشگیری) متمرکز است.

در این راستا، شرکت دولتی HUMAIN در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ تحت نظارت مستقیم ولیعهد و صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) تأسیس شد. مأموریت HUMAIN ارائه یک طیف کامل از خدمات AI است که زیرساخت، ابر، داده و مدل‌ها را پوشش می‌دهد. مهم‌ترین جنبه راهبردی HUMAIN، همکاری‌های سطح اول آن با غول‌های فناوری جهانی مانند NVIDIA، AWS، AMD، Cisco، Qualcomm و Luma است. این همکاری‌ها، به‌ویژه شراکت با Qualcomm در مه ۲۰۲۵ برای ارائه مراکز داده پیشرفته و AI هیبریدی، شکاف زیرساختی عمیقی را بین عربستان و سایر بازیگران منطقه ایجاد می‌کند. همچنین، HUMAIN توسعه یکی از قدرتمندترین مدل‌های زبان بزرگ چندوجهی عربی (Multimodal Arabic LLMs) را در دستور کار دارد.

راهبرد دوقلوی امارات: مدیریت سرمایه و مرکز داده منطقه‌ای

امارات متحده عربی نیز مسیر موازی و با سرعت بالایی را در پیش گرفته است. دولت ابوظبی در سال ۲۰۲۴ شرکت سرمایه‌گذاری دولتی MGX Fund Management Limited (MGX) را تأسیس کرد که هدف بلندپروازانه‌ای برای مدیریت ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی در حوزه فناوری‌های هوش مصنوعی دارد.

امارات برنامه خود برای ساخت بزرگترین مرکز داده هوش مصنوعی در خارج از ایالات متحده را اعلام کرده است. این زیرساخت عظیم قرار است ستون فقراتی برای رشد AI در تمامی صنایع عمل کند. همچنین، امارات با تأسیس یک پردیس مشترک بزرگ AI در ابوظظبی با همکاری آمریکا، به دنبال تعمیق همکاری‌های فناورانه و دیپلماتیک است.

پیامدهای همکاری‌های غرب-خلیج برای ایران

گسترش همکاری‌های عمیق و سازمان‌یافته غرب با عربستان و امارات در حوزه AI، موانع دسترسی ایران به زنجیره تأمین سخت‌افزاری و زیرساخت ابری را تشدید می‌کند. این شرایط، لزوم تمرکز ایران بر توانمندی‌های بومی و دفاعی برای حفظ بازدارندگی استراتژیک (شامل کاربردهای نظامی AI در پهپادها و هدایت موشکی) را تقویت می‌کند. سرمایه‌گذاری‌های ۱۰۰ میلیارد دلاری در منطقه خلیج فارس، خطر «تخلیه مغزها» (Brain Drain) را تشدید کرده و پتانسیل انسانی ایران را به مزیت رقابتی کشورهای همسایه تبدیل می‌سازد.

کشور سرمایه‌گذاری/تعهد مالی کلان نهاد راهبردی کلیدی تمرکز اصلی وضعیت همکاری‌های خارجی عربستان سعودی ۱۰۰ میلیارد دلار (پروژه تعالی) HUMAIN (تحت نظارت PIF) زیرساخت تمام-پشته، مدل LLM عربی، تحول سلامت

قوی (NVIDIA, Qualcomm, AWS)

امارات متحده عربی هدف مدیریت ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی (MGX) MGX Fund Management Limited سرمایه‌گذاری جهانی، مرکز داده عظیم، مدل‌های زبان عربی

قوی (Joint AI Campus با آمریکا)

جمهوری اسلامی ایران (نیازمند تخصیص فوری) (سازمان ملی AI پیشنهادی) دفاع و بازدارندگی، سلامت، توسعه اکوسیستم

محدود/بومی

در پاسخ به این مسابقه منطقه‌ای، ایران نیز در تلاش است تا با تدوین یک راهبرد ملی، جایگاه خود را تثبیت کند. با این حال، بزرگترین مانع در این مسیر، ناهماهنگی در حکمرانی داخلی و سرعت عمل پایین است.

جدال مجلس و دولت بر سر متولی و تأمین مالی طرح ملی AI

طرح کلی برنامه ملی هوش مصنوعی کشور در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید. این برنامه بر اساس اهداف گسترش اکوسیستم AI، تقویت زیرساخت‌ها، و استقرار یک اکوسیستم قابل اعتماد (Trustworthy AI) تدوین شده است. اهداف جامع‌تر شامل تولید پیشرفت‌های حیاتی در حوزه‌های دفاع و بازدارندگی (از جمله پهپادهای مجهز به AI و سامانه‌های هدایت موشکی)، سلامت، و حکمرانی عمومی است.

اجرای این طرح تحت تأثیر یک «بحث داخلی شدید» بر سر اقتدار، تأمین مالی و بوروکراسی قرار گرفته که ناشی از تأخیرها در اقدام قاطع است. در جلسه تصویب مجلس، طرح با مخالفت نمایندگان دولت مواجه شد، با این استدلال که تدوین چنین برنامه‌هایی که نیازمند سرمایه‌گذاری و بار مالی هستند، وظیفه دولت است (طبق اصول ۵۷، ۶۰، و ۷۴ قانون اساسی).

در مقابل، طرفداران طرح در مجلس تأکید کردند که توسعه شتابان AI یک امر ملی حیاتی است و دولت مهلت مقرر ۶ ماهه برای ارائه گزارش اقدام مناسب (بر اساس قانون مصوب خرداد ۱۴۰۳) را رعایت نکرده است. آن‌ها صریحاً اظهار داشتند که ایران «نمی‌تواند وقت باارزش را در بحث‌های داخلی طولانی از دست بدهد».

این درگیری‌ها بر سر تعیین متولی و منبع مالی، در حالی رخ می‌دهد که رقبای منطقه‌ای ما میلیاردها دلار را به صورت ضربتی تزریق می‌کنند. این تناقض در ساختار حاکمیتی، مانعی جدی در برابر «تسریع ملی» در رقابت‌های جهانی AI محسوب می‌شود. همچنین، احتمال هم‌پوشانی نهاد جدید پیشنهادی (سازمان ملی AI) با نهادهای موجود مانند شورای عالی فضای مجازی، نگرانی‌هایی را در مورد ایجاد بوروکراسی‌های موازی مطرح کرده است.

جدال مجلس و دولت بر سر متولی و تأمین مالی طرح ملی AI

سمپاد نخبگان پرورش می‌دهد؛ غرب بهره‌برداری می‌کند

بنابر گزارش «شاخص هوش مصنوعی ۲۰۲۵» (AI Index Report 2025) که توسط مؤسسه Stanford HAI (Institute for Human-Centered AI دانشگاه استنفورد) منتشر شده است، یکی از باارزش‌ترین سرمایه‌های ایران در رقابت هوش مصنوعی، نیروی انسانی نخبه‌ای است که در داخل کشور پرورش می‌یابد. نهادهایی مانند سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان (سمپاد) شبکه‌ای از دانش‌آموزان فوق‌العاده با استعدادی را تربیت کرده‌اند که در المپیادها موفق هستند.

با این حال، فقدان زیرساخت‌های متمرکز و فرصت‌های شغلی متناسب در داخل کشور، منجر به پدیده فرار مغزها در حوزه‌های تخصصی می‌شود. متخصصان ایرانی در حوزه کامپیوتر و هوش مصنوعی، در دانشگاه‌های تراز اول آمریکا (مانند NYU Tandon و UChicago) مشغول به تحصیل و تحقیق در حوزه‌های پیشرفته AI هستند. این پدیده، یک پیامد راهبردی جدی دارد: جذب نخبگان ایرانی توسط سیستم دانشگاهی و صنعتی غرب (که در سال ۲۰۲۴ با سرمایه‌گذاری خصوصی ۱۰۹.۱ میلیارد دلاری، ۱۲ برابر بیشتر از چین، پیشتاز است)، پتانسیل انسانی ایران را به مزیت رقابتی طرف مقابل تبدیل می‌کند.

اجرای موفق برنامه ملی ایران، بدون یک استراتژی جامع و تأمین مالی تضمین‌شده برای «بازگرداندن یا حفظ» این سرمایه انسانی، غیرممکن به نظر می‌رسد.

کاهش شدید هزینه‌های AI فرصت تازه‌ای برای بومی‌سازی در ایران ایجاد کرد

یکی از مهم‌ترین تحولات، کاهش شدید هزینه‌های عملیاتی AI است. هزینه استنتاج (Inference Cost) برای یک سیستم هوش مصنوعی که عملکردی مشابه GPT-3.5 دارد، بین نوامبر ۲۰۲۲ تا اکتبر ۲۰۲۴، بیش از ۲۸۰ برابر کاهش یافته است . این روند توسط مدل‌های کوچک‌تر اما توانمندتر محقق شده است. در سطح سخت‌افزاری، هزینه‌ها سالانه ۳۰ درصد کاهش و بهره‌وری انرژی سالانه ۴۰ درصد بهبود یافته است .

این دموکراتیزه شدن، موانع مالی و سخت‌افزاری ناشی از تحریم‌ها و محدودیت بودجه‌ای را تا حدی کاهش می‌دهد. ایران دیگر مجبور نیست برای دستیابی به عملکرد سطح بالا، منابع عظیمی مشابه رقبای منطقه‌ای صرف کند، بلکه تمرکز باید بر بهینه‌سازی و بومی‌سازی باشد.

قدرت‌گیری مدل‌های Open-Weight؛ فرصت تازه‌ای برای ایران در هوش مصنوعی

روند دوم، قدرت‌گیری مدل‌های (Open-Weight Models) است؛ مدل‌های (Open-Weight Models) آن‌هایی هستند که وزن‌های آموزش‌دیده (Trained Weights) آن‌ها به صورت عمومی منتشر می‌شود. این مدل‌ها به سرعت در حال کاهش اختلاف عملکرد خود با مدل‌های بسته هستند؛ این شکاف عملکرد در برخی معیارهای سنجش، تنها در یک سال از ۸ درصد به ۱.۷ درصد کاهش یافته است. این تحول راهبردی برای ایران حیاتی است؛ زیرا اتکا به مدل‌های متن‌باز (Open-Weight) یک مسیر جایگزین را فراهم می‌کند. ایران می‌تواند با استفاده از این فناوری‌های پیشرفته، و آموزش بر روی داده‌های بومی فارسی، به سرعت شکاف عملکردی با مدل‌های جهانی را پر نماید.

در مقابل فرصت‌های فناوری، یک تهدید بزرگ جهانی وجود دارد: تخلیه داده‌های با کیفیت. تخمین‌ها نشان می‌دهد که موجودی متن عمومی تولید شده توسط انسان (حدود ۳۰۰ تریلیون توکن) بین سال‌های ۲۰۲۶ تا ۲۰۳۲ به طور کامل توسط مدل‌ها استفاده خواهد شد. این پیش‌بینی، فوریت راهبردی ایران را در جمع‌آوری، تولید و استانداردسازی مجموعه داده‌های بومی فارسی دوچندان می‌کند تا فرصت دسترسی به «داده‌های با کیفیت خام» پیش از اتمام جهانی از دست نرود.

روند جهانی داده محوری (۲۰۲۲-۲۰۲۴) اهمیت راهبردی برای ایران کاهش هزینه‌های استنتاج بیش از ۲۸۰ برابر کاهش هزینه برای سطح GPT-3.5، بهبود ۴۰ درصدی انرژی فراهم کردن امکان توسعه و استقرار مدل‌های بومی با بودجه محدود، دور زدن موانع تحریمی قدرت‌گیری مدل‌های (Open-Weight) کاهش شکاف عملکرد با مدل‌های بسته از ۸٪ به ۱.۷٪ در یک سال فرصت استفاده از فناوری پیشرفته بدون نیاز به مجوزهای انحصاری و سرمایه‌گذاری هنگفت در تحقیق پایه تخلیه منابع داده انسانی

پیش‌بینی اتمام داده‌های متنی عمومی بین ۲۰۲۶ تا ۲۰۳۲

ضرورت تمرکز فوری بر جمع‌آوری و تولید داده‌های با کیفیت (به‌ویژه فارسی) برای آموزش مدل‌های آتی قبل از اتمام ذخایر جهانی

رشد شتابان هوش مصنوعی خطرات فزاینده‌ای را به همراه دارد که ضرورت تدوین چارچوب‌های حکمرانی دقیق را دوچندان می‌سازد. بر اساس یک شاخص ردیابی آسیب‌های AI، تعداد حوادث مضر مرتبط با هوش مصنوعی (مانند دیپ‌فیک‌های صریح و اطلاعات غلط چت‌بات‌ها) در سال ۲۰۲۴ به ۲۳۳ مورد رسید که نسبت به سال ۲۰۲۳، افزایشی معادل ۵۶.۴ درصد را نشان می‌دهد. این افزایش شدید، که نشان‌دهنده افزایش آگاهی و استفاده از AI است، تهدیدی مستقیم برای امنیت اطلاعات و ثبات اجتماعی داخلی ایران محسوب می‌شود.

ایران باید با وجود اختلافات داخلی بر سر سازمان متولی، فوریت تدوین چارچوب‌های اخلاقی و قانونی «هوش مصنوعی مسئولانه» (Responsible AI) را در اولویت قرار دهد تا ضمن کاهش ریسک‌های داخلی، آمادگی تعاملات بین‌المللی آینده را نیز داشته باشد.

ایران فرصت راهبردی در رقابت AI را به دلیل تعارضات داخلی از دست می‌دهد

عربستان و امارات با تعهدات ۱۰۰ میلیارد دلاری و ساخت زیرساخت‌ها، در حال ایجاد یک شکاف زیرساختی عمیق با ایران هستند. بزرگترین تهدید برای برنامه هوش مصنوعی ایران، نه کمبود استعدادهای نخبه، بلکه تأخیر در اتخاذ تصمیمات قاطع و تعارضات بوروکراتیک در اجرای برنامه ملی است. این درگیری‌ها، به منزله از دست دادن فرصت حیاتی برای تثبیت موقعیت راهبردی کشور است.

با این حال، کاهش ۲۸۰ برابری هزینه‌های استنتاج و افزایش قدرت مدل‌های Open-Weight، یک پنجره فرصت بی‌نظیر برای ایران فراهم کرده تا بتواند با اتکا به بومی‌سازی و بهینه‌سازی داده‌های فارسی، بخش عمده‌ای از شکاف سخت‌افزاری ایجاد شده توسط سرمایه‌گذاری‌های عظیم منطقه‌ای را با هزینه و زمان کمتری جبران کند.

خلیج فارس در آستانه جنگ «۱۰۰ میلیارد دلاری» / ایران در کجای میدان ایستاده است؟