در روز ۱۲ شهریور، سالروز شهادت او به عنوان روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس گرامی داشته می‌شود؛ روزی که نه تنها یادآور رشادت‌های این مبارز آزادیخواه است، بلکه نمادی از مبارزه مستقل و خودجوش مردم ایران علیه دخالت‌های بیگانه در سرنوشت کشورشان می‌باشد.

روح ایران‌خواهی رئیسعلی دلواری بر پایه عشق به سرزمین، دین و هویت ملی بنا شده بود. از کودکی او در دلوار، با یادگیری تیراندازی، سوارکاری و قرآن سرشار از ایمان و تعهد به وطن بود. این تعهد نه فقط یک حس ملی‌گرایانه ساده، بلکه نوعی تعبد دینی بود که در قسم‌نامه مشهور او به قرآن کریم انعکاس یافته است: سوگند به حمایت از خاک وطن و ایستادگی در مقابل دشمنان تا آخرین قطره خون.

این ایران‌خواهی و وطن‌پرستی در بستر اشغالگری انگلیس تشدید شد؛ استعمارگری که با قرارداد ۱۹۰۷ جنوبی‌ترین نقاط ایران را به صورت یک منطقه نفوذ خود درآورده و برای تصاحب خلیج فارس و تسلط بر مجاری تجاری تلاش می‌کرد.

مبارزه نظامی و چریکی؛ نبرد دلوار

شور و انگیزه‌ای که رئیسعلی و یارانش داشتند، در نبرد دلوار به اوج خود رسید. انگلیسی‌ها با نیرویی مجهز و کشتی‌های جنگی متعدد قصد داشتند بندر استراتژیک دلوار را تصرف کنند اما رئیسعلی که از حمله آنان خبردار شده بود، مردم را به کوه‌های اطراف کشاند و با تاکتیک‌های چریکی و کمین‌های شبانه ضربات سنگینی به نیروهای متجاوز وارد کرد. او با ۴۰۰ تفنگچی در این نبرد توانست ۶۰ نیروهای انگلیسی را کشته و زخمی کند، از جمله کشتن ناخدای ارشد و زخمی شدن فرمانده نیروهای انگلیسی.

پس از نبرد دلوار، رئیسعلی به حملات شبانه به مواضع انگلیسی‌ها در بوشهر ادامه داد. این مقاومت چریکی باعث شد تا دشمن ناچار شود نیروهای کمکی به جنوب اعزام کند و در مقابل رئیسعلی تلاش کرد با مذاکره و ایجاد اتحاد میان خوانین و عشایر، طرحی سراسری برای بیرون راندن استعمارگران بریتانیایی ایجاد کند.

یکی از جلوه‌های برجسته مبارزات رئیسعلی، حمایت علما و روحانیون منطقه بود. علما بزرگی چون شیخ محمدحسین برازجانی، آیت‌الله عبدالله مجتهد بلادی، شیخ علی آل عبدالجبار و شیخ جعفر محلاتی فتواهای جهاد علیه نیروهای انگلیسی صادر کردند و مردم را به حمایت از مقاومت جنوب ایران دعوت نمودند.

این حمایت این مبارزه را از یک نهضت نظامی صرف فراتر برد و به یک حرکت ملی دینی تبدیل نمود که در آن اسلام و ایران‌خواهی در هم تنیده شده و مردم را در برابر استعمار متحد کرد.

اسلامیت و وطن دوستی دو ویژگی شخصیتی این قهرمان ملی بودند. دقت در متن نامه‌ای که او برای آیت الله محمدحسین مجتهد برازجانی از علمای مبارزه جنوب ایران که سال‌های علیه استعمار انگلیس ایستادگی کرد ما را با طرز تفکر رئیسعلی دلواری بیشتر آشنا می‌کند.

وی در این نامه که در ۱۱ جمادی الاول ۱۳۳۳ قمری نوشته آورده است:
قربان حضور باهرالنورت گردم.‌ای بفدای همت و غیرت و شجاعتت گردم. می‌دانم مردم در این کار چندان مساعدت و همراهی نمی‌کنند و بنده هم پابست کرده‌ام که نظرم بسوی ایشان است. هر آینه پای حضرت مستطاب عالی و امید از آن وجود مبارک که در حقیقت مجسمه شرف و وطن و اسلام‌خواهی است نداشتم هر آینه تا حال پروانه‌وار خود را فدای ملت و وطن و اسلامیت کرده بودم. همین قدر اطمینان از حضرت مستطاب عالی دارم که روز مصائب از خط بیرون نمی‌روید و جان را ناقابل می‌دانید نه مانند اشخاص راحت‌طلب تنبل، راحت این دنیای فانی را بهیچ نمی‌شمارید. قربانت گردم درجه بهشت پیدا کردن و شربت شهادت را داوطلبانه خواستن باید همتی عالی و عزمی راسخ داشت و بهای درجه عالی و نعیم اخروی و نام نیک ابدی بغیر از جان شیرین نیست. نه آن که مرعوبانه هر وقت طرف مقابل مثل گربه خود را ساخت و مومو کرد مثل موش بدوند. اینگونه احساسات قابل همدردی با اسلام و وطن نیست و در تاریخ دنیا چنین اشخاص را ننگ عالم انسانیت دانسته‌اند. امروز روزی است که هر کس ادعای شرف و اسلامیت و وطن‌پرستی دارد باید امتحان داده از بوته امتحان بی‌غل و غش بدر آید. چنان چه عقلاء فرموده‌اند: خوش بود گر محک تجربه آید به میان تا سیه‌روی شود هر که در او غش باشد

انگلیسی‌ها انتشار می‌دهند که «فلانی حمایت به قنسول جرمن دارد» بحول و قوه خداوندی از هیچکس اندیشه و باک ندارم. می‌خواهند به تشر بنده را بترسانند کما این‌که تلگراف تهدیدآمیز بحضرت مستطاب عالی کرده بودند. در حقیقت جوابی که از طرف ذیشرف در جواب تلگراف ایشان صادر شده بود بقدری مشعوف شدم که خداوند عالم حد آن را می‌داند. همین جواب بود که فرموده‌اید. آفرین آفرین آفرین خدای بر شما باد. شایسته است که عموم اهالی فارس و خلیج بداشتن وجود مبارکی مثل حضرتعالی که در این موقع اینگونه جواب قانونی دندان‌شکن به اجانب داده‌اید فخر و مباهات نماید. خدایت در همه حال از بلا نگهدارد. استدعا دارم یک ذره فروگذاری نفرمائید. اگر از مردم مأیوس شده‌اید که همراهی ندارند اجازه بفرمائید تا خودم هنگامه بلند کنم و دست بکار شوم. قربانت شوم. هر آینه خودمان درست بکار شده بودیم الان بصره خالی شده و در شمار مجاهدین محسوب بودیم. به بوشهر هم نمی‌توانند اردو پیاده کنند، در صورتی که خودمان نزدیک و مواظب آن‌ها باشیم، چرا که بنده به خوبی این‌ها را می‌شناسم. هر آینه فی‌الجمله حمله‌ای به عساکر ایشان در قلعه بهمنی شده بود الان بصره خالی بود. قوه و مخارج از بوشهر جهت آن‌ها حمل می‌شود. اگر خودمان به همین حالت باقی بمانیم مسلم است که هیچکاری نمی‌کنیم و هیچ حمایتی به علمای عراق هم نکرده‌ایم و در آینده نام خودمان را به بی‌حسی و بی‌دیانتی ثبت تاریخ دنیا خواهیم دید. کسی که حکم سخت از علماء دیده باشد و حکم امام باشد و جنگ نکند بهانه آن چیست؟ الان در کربلا و نجف در جنگ تمام علماء و پیشوایان دین ما در جهاد آب چشمان خود می‌خورند و امید‌های کلی از ما‌ها داشتند که خیال می‌کردند به ورود حکم تمام اهل دشتستان و تنگستان دست بکار می‌شوند الحمدالله از این طرف هم مأیوس شدند چنانچه تا بحال خدمت آقای حاج سید غلامحسین عریضه عرض کرده‌ام جانب خدا بکلی جواب نکرده‌اند. همین قدر با خود خیال کردم که بنی‌هاشم در مدینه بسیار باقی ماند، جز حضرت سیدالشهداء که به تنها در صحرای کربلا با لب تشنه شهیدش کردند و در کوفه حبیب بن مظاهر به تنهائی به یاری آن امام مظلوم حرکت کرد. قربانتم آخر کار همینطور می‌بینم. هفتصد نفر تفنگچی سوای دستگاه سرکار زائر خضرخان حاضر و آماده است که این‌ها از بنده دور نیستند هر وقت بخواهیم تمام حاضر و مستعد می‌باشد. خوب ملاحظه فرمائید روزی بهتر از امروز برای اهالی ایران فراهم نمی‌آید. یکطرف دولت آلمان یک طرف دولت اطریش عثمانی چه کار‌ها بر سر انگلیس و روس و فرانس آورده‌اند. دیگر انگلیس چه عضوی دارد که ما‌ها باید از آن‌ها بترسیم؛ و از اینطرف هم حکم محکم علمای اعلام بر وجوب جهاد. البته خدا با ماست و فتح و نصرنصیب جیش اسلام خواهد بود. در خانه نشستن خودمان و راحت‌طلبیدن تمام وسوسه شیطان می‌باشد. مستحق آن نیستیم که خدا و رسول را از خود خشنود سازیم. روس و انگلیس حق دارند اگر خودمان هیچ کاری نکنیم و آسوده بنشینیم چرا که همه نوع احترام به بقعه مقدس امام ثامن در شمال و احترام به منبر سیدالشهداء در جنوب کردند. در بمباران دلبار کار‌های خوب کردند. تف بما. تف بما. قربانت بروم هوش ندارم که شرح حالات به درستی عرض نمایم و مصدعت زیاده از این نمی‌شوم. خیلی میل به دست‌بوسی و زیارتت دارم. نمی‌دانم به چه قسم به این آرزو نائل شوم. از خداوند جلی توفیق می‌خواهد علی

مبارزه در دو جبهه استبداد و استعمار

رئیسعلی دلواری تنها در مقابل استعمار خارجی ایستاد، بلکه در برابر استبداد داخلی نیز می‌جنگید. او در پی انقلاب مشروطه، شهر بوشهر را به فرمان سید مرتضی مجتهد تصرف نمود و حدود ۹ ماه اداره آن را در اختیار داشت. این حرکت نماد مقاومت در برابر استبداد شاهی بود که همزمان با مبارزه او علیه استعمار انگلیس جریان داشت.

او با مدیریت مالی سالم و بی‌خیانت در تصرف اداره گمرک، نشان داد که رهبری‌اش از شجاعت نظامی فراتر رفته و به اصول اخلاقی و ملی دقت فراوان دارد.

در نهایت، در ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ هجری شمسی (۳ سپتامبر ۱۹۱۵ میلادی)، رئیسعلی دلواری در جریان یک حمله شبانه به نیروهای انگلیسی در منطقه تنگک به شهادت رسید. فرصت طلایی برای آزادی جنوب از چنگ استعمارگران که با خیانت داخلی و نفوذی‌ها به پایان رسید.

اما شهادت او نقطه پایان مقاومت نبود بلکه آغاز راهی در تاریخ ملی ایران بود که به پاس خون او، هر ساله ۱۲ شهریور به عنوان روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس گرامی داشته می‌شود.

خانه و موزه رئیسعلی دلواری در دلوار، یادگاری زنده از این دلاوری است که نسل‌ها را به مقاومت، وطن‌پرستی و استقلال‌خواهی دعوت می‌کند.

تلفیق ایمان به خداوند و عشق به وطن در منش رئیسعلی دلواری، او را به یک نمونه کامل از ایران‌خواهی تبدیل کرد. نامه تاریخی او به آیت‌الله محمدحسین برازجانی، سرشار از غیرت دینی و حرارت ملی است؛ جایی که رئیسعلی از همراهی کم مردم اظهار تاسف ولی از ایستادگی و جان‌فشانی خود دریغ ندارد.

به گفته او، جهاد و مقاومت در برابر ظلم و تجاوز حق الهی مردم مسلمان و ایرانی است و تسلیم‌شدن به استعمار، خیانت به دین و میهن است.

مبارزات رئیسعلی دلواری، علاوه بر اهمیت نظامی، با جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و مذهبی همراه بود که روحیه مقاومت و استقلال‌خواهی ایران را در طول تاریخ زنده نگه داشت. او با اتحاد اقوام و حمایت علما، الگویی از همبستگی ملی ارائه داد که تا امروز محل الهام جامعه ایران است.

به اذعان کارشناسان و پژوهشگران حوزه تاریخ و فرهنگی، رئیسعلی دلواری نه فقط قهرمانی محلّی بلکه یک اسطوره ملی است که نامش در کنار بزرگانی قرار دارد که تاریخ ایران را با مقاومت خود رقم زده‌اند.

رئیسعلی دلواری کیست؟ / مشروطه‌خواهی که از جنوب ایران دفاع کرد / مردی که بریتانیا را عقب راند