سرورالسلطنه، ملقب به حضرت علیا، یکی از زنان با نفوذ و قدرتمند در دربار مظفری و همسر مظفرالدین شاه قاجار بود. او در تاریخ قاجار به عنوان یک شخصیت کلیدی شناخته می‌شود که نقش مهمی در سیاست‌های درباری و تحولات اجتماعی و فرهنگی آن زمان ایفا کرده است. سرورالسلطنه حاصل ازدواج فیروزمیرزا نصرت‌الدوله فرمانفرما با هما خانم، دختر بهمن میرزا بهاء‌الدوله، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار بود. تاریخ دقیق ازدواج او با ولیعهد، مظفرالدین میرزا، مشخص نیست، اما با توجه به اینکه مظفرالدین میرزا در سال 1293ق همسر عقدی خود تاج‌الملوک ام الخاقان را طلاق داده بود، به احتمال زیاد این ازدواج در همین حوالی صورت گرفته است.

فیروزمیرزا نصرالدوله فرمانفرما

سرورالسلطنه با وجود اینکه فرزندش برای ولایتعهدی انتخاب نشد، اما در دربار اقتدار و نفوذ زیادی داشت. لقب حضرت علیا نشان‌دهنده مرتبت و مقام او در نزد مظفرالدین شاه بود. او به عنوان یک زن با نفوذ در دربار، بسیاری از عرایض و شکایات را در دوره ولایتی به دست می‌گرفت و به واسطه او شاکیان پاسخ دریافت می‌کردند. در خاطرات محمدعلی غفاری، یکی از رجال این دوره، به دفعات از این موضوع یاد شده و نشان‌دهنده نقش کلیدی او در سیاست‌های درباری است.(1)

برادر سرورالسلطنه، عبدالحسین میرزا فرمانفرما، خود داماد مظفرالدین شاه بود و از نفوذ خواهرش بهره‌مند می‌شد. او در صفر 1314 به حکومت تهران منصوب شد، اما تمایل داشت وزارت جنگ را به او واگذار کنند. امین‌السلطان، صدراعظم مظفرالدین شاه، مانع این انتصاب شد و فرمانفرما به همین دلیل کینه‌ای در دل گرفت و در تخریب کار صدارت اقداماتی انجام داد. این ملاقات‌های شبانه مطمئناً از طریق سرورالسلطنه مهیا می‌شد و به فرمانفرما کمک می‌کرد تا عرایض خود را به گوش شاه برساند.(2)

هنگامی که فرمانفرما به وزارت جنگ دست یافت، کاساکوفسکی، فرمانده بریگاد قزاق در ایران، در مورد دسته‌بندی دربار مظفرالدین شاه گزارش داد که دربار به دو دسته تقسیم شده است: دسته نخست تحت هدایت حضرت علیا و برادرش فرمانفرما و دسته دوم تحت هدایت امیربهادر و هوادارانش. این تقسیم‌بندی نشان‌دهنده قدرت و نفوذ سرورالسلطنه در دربار بود و نشان می‌دهد که چگونه او توانسته بود بر سیاست‌های درباری تأثیر بگذارد.

عبدالحسین میرزا فرمانفرما و ملک تاج نجم السلطنه مادر دکتر محمد مصدق، برادر و خواهر سروالسلطنه

پس از عزل فرمانفرما از وزارت جنگ، او به حکومت فارس منصوب شد، اما به عتبات تبعید گردید. (3)در این زمان، سرورالسلطنه با وساطت خود، عزت‌الدوله و سه پسر فرمانفرما را به بغداد فرستاد. این اقدام نشان‌دهنده قدرت و نفوذ او در حفظ خانواده‌اش و تأثیرگذاری بر تصمیمات سیاسی دربار بود. به علاوه، این وساطت‌ها و تلاش‌ها به خوبی نشان‌دهنده توانایی‌های مدیریتی و سیاسی سرورالسلطنه بود که به رغم محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی زمان خود، توانسته بود به عنوان یک زن در عرصه سیاست حضور داشته باشد.

کاساکوفسکی در خاطراتش به مقایسه میان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و اقتدار آنان در حرم پرداخته و می‌نویسد که مظفرالدین شاه جرئت جیک زدن جلوی همسرش حضرت علیا را نداشت. این جمله به خوبی نشان‌دهنده قدرت و تسلط سرورالسلطنه بر شوهرش و دربار است. قهرمان میرزا عین‌السلطنه نیز در روزنامه خاطرات خود به وسواس سرورالسلطنه اشاره می‌کند که باعث انزوای او می‌شده و از اقتدار وی بر دربار می‌نویسد. او به شدت بر حرم و اندرون سلطنتی کنترل داشت و دیگر زنان در حیاط‌های جداگانه‌ای زندگی می‌کردند.(4)

قهرمان میرزا عین‌السلطنه نیز در روزنامه خاطرات خود به وسواس سرورالسلطنه اشاره می‌کند که باعث انزوای وی می‌شده و از اقتدار وی بر دربار می‌نویسد: «حالا حضرت علیا جوهر حسد است. قرق و قدغن زیادی هم معتمدالحرم گذاشته. سایر زنها در حیاطهای دیگری منزل دارند. اندرون بزرگ ندرتاً مگر شاه بخواهد بیایند والا محال است. اهل قهوه‌خانه هم در خوابگاه شاه و اطاقهای قهوه‌خانه هستند، خیلی ساکت و مؤدب. حضرت علیا سخت محاصره کرده. یارای دم زدن ندارند»(5)

پس از عزل محمدعلی شاه، بسیاری از شاهزادگان قاجار امیدوار بودند که بر جای شاه تکیه زنند و حضرت علیا نیز به دنبال قدرت بود. او حتی به دنبال این بود که ناصرالدین میرزا، پسرش، را به عنوان شاه معرفی کند. این تلاش‌ها نشان‌دهنده آرزوهای سیاسی و قدرت‌طلبی او در دربار بود.(6)

فرزندان حضرت علیا شامل ناصرالدین میرزا ناصری، اشرف خانم فخرالدوله (مادر دکتر علی امینی، نخست‌وزیر دوره پهلوی دوم)، شکوه‌السلطنه و شکوه‌الدوله بودند. او در دوره پهلوی اول درگذشت، اما تاریخ دقیق فوتش مشخص نیست. سرورالسلطنه به عنوان یک زن با نفوذ در تاریخ قاجار، نه تنها در سیاست‌های درباری بلکه در شکل‌گیری تاریخ معاصر ایران نیز نقش مهمی ایفا کرد.

1. غلامحسین افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، به کوشش:‌ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، نشر تاریخ ایران، 1361، ص 35-36
2. اتحادیه، منصوره. فرمان، بهمن. . حکایت یک زن در زیر و بم زندگی. تهران: نشرتاریخ ایران، 1391
3. مهرماه فرمانفرماییان، زندگینامه عبدالحسین میرزا فرمانفرما، تهران، توس، 1377، ج 1، ص 192
4. خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی جلی، تهران، کتابهای سیمرغ ، 1355، ص 174
5. قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‌السلطنه، به کوشش: مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، اساطیر، 1374. ج 2، ص 1072
6. اسناد تاریخی وقایع مشروطه ایران، به کوشش: جهانگیر قائم مقامی، تهران، طهوری، 1348، ص 122