احتمالاً این تصور وجود دارد که فسیل‌های دریایی منحصراً در ذخایر رسوبی ساحلی یا زیر آب کشف می‌شوند؛ اما واقعیت به نحو دیگری است و گاهی مناظر وسیع و خشک بیابان‌ها برخی از بهترین مکان‌ها برای یافتن آثاری از دریاهای باستانی هستند.

این موضوعی است که کشف اخیری که در پرو صورت گرفته، آن را تائید می‌کند؛ صحبت از کشف فسیل ۹ میلیون ساله Cosmopolitodus hastalis، یکی از اجداد کوسه سفید بزرگ، در حوضه پیسکو در کشور پرو است.

بسیاری از بیابان‌های امروزی، درگذشته محیط‌های دریایی پررونقی بودند و نقش بزرگی در تغییر درک ما از اکوسیستم‌های ماقبل تاریخ و تکتونیک صفحه‌ای که سواحل را در مقیاس‌های زمانی زمین‌شناسی به بیابان تبدیل می‌کنند، ایفا کرده‌اند.

حوضه پیسکو - یک بستر باستانی؟

حوضه پیسکو در پرو یکی از برترین مکان‌های دیرینه‌شناسی جهان است که در سال‌های اخیر، توجه زیست شناسان، زمین شناسان و علاقه‌مندان به فسیل را به خود جلب کرده است. لایه‌های رسوبی این حوضه که در امتداد سواحل اقیانوس آرام قرار دارند، رکورددار کشف خارق‌العاده‌ترین نشانه‌های حیات دریایی با قدمت میلیون‌ها سال هستند.

اخیراً در درون همین لایه‌ها، فسیل Cosmopolitodus hastalis پیدا شد؛ گونه‌ای که در اواخر دوره الیگوسن تا اوایل دوره پلیستوسن در اقیانوس‌ها زندگی می‌کرد. این کشف از این نظر اهمیت دارد که نگاهی به تنوع زیستی دریایی است که زمانی در منطقه‌ای رشد می‌کرد که حالا با مناظر خشک و صخره‌های ساحلی پوشیده شده است.

تاریخ زمین‌شناسی حوضه پیسکو، به همان اندازه که پیچیده است پویا نیز هست. تغییرات تکتونیکی در طی میلیون‌ها سال، این ناحیه را شکل داده و با بالا آمدن بستر دریا، فضایی ایجادشده که حالا به شکل یک فضای وسیع زمینی است؛ اما رسوبات فسیلی‌ای که در آن زمان در محیط‌های دریایی ته‌نشین شده بود در این صحرا تا حد زیادی دست‌نخورده باقی‌مانده‌اند که همین گواهی بر شرایط منحصربه‌فرد این حوضه است و به نظر می‌رسد که سرعت رسوب‌گذاری سریع همراه با حداقل اختلالات بیولوژیکی، امکان حفاظت عالی از این فسیل‌های دریایی در این منطقه را فراهم کرده است.

بیابان‌ها مخازن دریاهای باستانی

شاید درگذشته، در جستجو برای بقایای اکوسیستم‌های دریایی باستانی، کمتر کسی به سراغ بیابان‌ها می‌رفت؛ اما حالا علم نشان داده که مناطق خشک وسیعی مثل صحرای بزرگ آفریقا، صحرای آتاکاما و صحرای گبی مکان‌های ایده آلی هستند که در آن‌ها شواهد فوق‌العاده‌ای از کف دریاهای باستانی یافت می‌شود.

تکتونیک صفحه، نقشی اساسی در این تبدیل دریا به صحرا داشته است. جابجایی تدریجی صفحات زمین طی میلیون‌ها سال، منجر به تغییرات چشمگیری در چشم‌اندازها شده و مناطقی که زمانی حوضه‌های دریایی عمیقی بودند، بالا رفته و بیابان‌ها را شکل داده‌اند و بدین ترتیب لایه‌های رسوبی که زمانی در کف اقیانوس‌ها قرار داشتند، نمایان شده‌اند.

مثلاً صحرای بزرگ آفریقا، در حال حاضر بزرگ‌ترین صحرای گرم جهان است؛ اما کشف ذخایر گسترده‌ای از فسیل‌های دریایی در این منطقه توسط زمین شناسان، حکایت از آن دارد که این منطقه گذشته‌ای آبی داشته است. نمونه دیگر صحرای آتاکاماست که به خشکی شدید و آسمان صافش شهرت دارد. این منطقه نیز زمانی بخشی از یک خط ساحلی باستانی بوده است.

در صحرای گبی در مغولستان نیز یافته‌های فسیلی زیادی از بقایای دایناسورها گرفته تا بی‌مهرگان دریایی به‌دست‌آمده که نشان می‌دهد آن منطقه نیز روزگاری در وسط یک دریای باستانی قرار داشته است.

جالب اینجاست که بیابان‌ها یکی از بهترین مخازن برای فسیل‌های دریایی هستند؛ دلیل آن‌هم شرایط استثنایی نگهداری فسیل‌هاست که به حالت باثباتی ادامه دارد. کمبود رطوبت و فعالیت بیولوژیکی در این مناطق، باعث می‌شود تا تخریب و فرسایش لایه‌های رسوبی فسیلی به حداقل رسیده و درنتیجه فسیل‌های دریایی به بهترین شکل ممکن حفظ شوند.

به‌علاوه سنگ‌سازی سریع (شرایطی که رسوبات به سنگ تبدیل می‌شوند)، جزئیات دقیق ساختارهای فسیلی را به‌خوبی حفظ کرده و این امکان را برای دیرینه‌شناسان فراهم می‌کند تا اکوسیستم‌های دریایی گذشته را با دقت شگفت‌آوری بازسازی کنند.

فسیل‌های دریایی یافت شده در مناظر بیابانی

حالا دیگر مشخص است که بیابان‌ها احتمالاً برخی از مهم‌ترین یافته‌های فسیلی دریایی تاریخ را در دلشان نهفته دارند. بیابان‌ها حالا یک میدان اکتشاف در حال رشد هستند. لازم به ذکر است که علاوه بر یافته‌های اخیر در حوضه پیسکو در پرو، در سال‌های اخیر چندین اکتشاف حیرت‌انگیز دیگر در بیابان‌هایی از سراسر جهان صورت گرفته است.

مثلاً دیرینه شناسان در صحرای بزرگ آفریقا، بسترهای وسیعی از فسیل‌های آمونیت و مجموعه‌های پیچیده‌ای از بی‌مهرگان را کشف کرده‌اند که قدمتشان به دوره کرتاسه می‌رسد. این یافته‌ها سرنخ‌های مهمی از حیات دریایی باستانی را فراهم کرده‌اند که روزگاری در دریای تتیس که ابرقاره‌های متفاوت شمالی و جنوبی لوراسیا و گندوانا را از هم جدا می‌کرد، زندگی می‌کردند.

در صحرای آتاکاما، بقایای فسیل‌شده خزندگان دریایی و ماهی‌هایی شناسایی‌شده که دیدگاه جالب‌توجهی از تنوع زندگی در دوره‌های نوسانات آب و هوایی ارائه می‌دهند. این فسیل‌ها، حالا در حکم قطعات گمشده پازلی هستند که به درک ما از نحوه واکنش اکوسیستم‌های دریایی به تغییرات محیطی جهانی کمک می‌کنند.

به علاوه، صحرای گبی که به خاطر اکتشافات فسیل دایناسورهایش مشهور است، دارای بقایای فسیل‌شده موجودات دریایی باستانی نیز هست. این ذخایر طبقه‌بندی‌شده باعث شده تا محققان نه‌تنها تاریخ این یافته‌ها را با دقت تعیین کنند، بلکه به مطالعه تأثیر متقابل بین اکوسیستم‌های دریایی و زمینی در طول دوره‌های تغییرات محیطی نیز بپردازند.

بیابان‌ها در حکم کپسول‌های زمان!

بیابان‌ها با تاریخچه زمین‌شناسی منحصربه‌فردشان، مثل کپسول‌های زمانی طبیعی عمل می‌کنند و به نظر می‌رسد بقایای اقیانوس‌های باستانی را در حالتی بکرتر از سایر محیط‌ها حفظ می‌کنند.

از همین روست که بیابان‌ها برای زیست‌شناسان و دیرینه‌شناسان ارزشمند هستند و با ارائه بینش‌هایی در مورد تکامل حیات دریایی در طی میلیون‌ها سال، تصورات از پیش تعیین‌شده ما در مورد اینکه کجا باید به دنبال بقایای گونه‌های منقرض‌شده باشیم را به چالش می‌کشند. این به‌نوعی یادآوری این موضوع است که تاریخ زمین، نه‌تنها در محیط‌های سرسبز، بلکه در وسعت خشک و بایر بیابان‌ها نیز نوشته‌شده است.