خبر ساز-همدان، سولماز عنایتی: اینجا دل، شهری می‌شود با هشتی و شبستان و ایوان، حجره به حجره و زنگ بیتوته حتی شلوغی گنبد و گنبدخانه و مناره؛ شهری با صحن چهارگوش و آسمان آبی در همسایگی تزیین شاخ و برگ در هم تنیده شده تاک و خوشه آویزان انگور درست دیوار به دیوار آواز سارها و عطر اقاقیا.
شهری که جان می‌دهد برای پچ پچ در گوش خدا و خواندن طومار آرزوها، اصلا اینجا دل، شهری می‌شود با طاق و محراب و ستون‌های سنگی با مهمانی کبوترها، چشم که برگردانی این سوی صحن سیلی از کبوترهای به هم وصله شده بر سفره گندم‌زار نشستند، پهلوی سفره گندم دل آدمی هوای نذر می‌کند و دعا.
شهری با انعکاس تصویر کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای در حوض آبی پرآب، همانجا که جشن گنجشگ‌ها به پا می‌شود و دمی نشستن و گوش جان سپردن می‌طلبد، بعد پژواک نوای برخاسته از جان تاریخ و پیچیده در فواره‌ها زیر تیغ تیز آفتاب طنین می‌اندازد و در گوش آدمی اذان می‌گویند.
اینجا دل، شهری می‌شود که خشت به خشتش عطر خدا دارد با حجاری و کتیبه بر فراز بلندی‌ها و بوسه بر پیشانی خاک؛ شهری بر قلمدوش تاریخ، نه دوره قاجار و سده پیش ردی دارد از نقش و نگار سال‌های دور و دورتر؛ اگر چشم ریز کنی و دست حائل و صورت بچسبانی به پنجره‌های چوب کاری شده سُر می‌خوری در یاد تاریخ و سیری در آن حوالی.
اینجا دل، شهری می‌شود با سه مدخل ورودی، ستون‌هایی که با قوس‌های طاق به هم متصل شده و آجرهای لعابی؛ اصلا بی‌کرانه جهانی نهان می‌شود میان حصار هشتی و طاق و کاشی لعاب‌دار شهری که حال خوش خدا جریان دارد.
حالا چشم ببندیم و از روی بام دل سری بزنیم به مسجد جامع عتیق یا همان مسجد جامع همدان؛ مسجدی به بلندای تاریخ و عجایب خاصه.
پرده برداری از رازهای تاریخی یک مسجد
تشریح و توضیح زیر و بم مسجد جامع را به بهرام توتونچی، کارشناس حوزه میراث فرهنگی در همدان می‌سپاریم و به نظاره می‌نشینیم تا پرده بردارد از رازهای تاریخی این مسجد کهن.
توتونچی کلامش را پیوند می‌دهد به تاریخچه اماکن مذهبی در دوره اسلامی و می‌گوید: «در دوره اسلامی اغلب شهرها دارای عناصر مذهبی و تجاری منسجمی بودند و مسجد جامع همدان هم به عنوان یک مکان مذهبی از این قاعده مستثنی نیست.
اگر در پهنه تاریخ به شکل‌گیری بازار در شهرهای اسلامی دقت کنیم مسجد جامع یا مدارس علمیه عجین با بازار بوده، یعنی در مجاورت راسته بازارها و کاروانسراها ایجاد می‌شد در حدی که درهای ورود و خروج این بازارها با صحن مسجد ترکیب شده و ارتباط تنگاتنگ بازاریان و مسجد برقرار بوده است.
بازاریان طبق قرار و مدار همیشگی صبح اول وقت مراسم‌های مذهبی در مساجد جامع و یا مدارس علمیه برگزار می‌کردند، البته نباید از کلاس‌های مکاسب غافل ماند چراکه در مساجد جامع شیوه کسب و کار و سود و زیان به ویژه از نظر مذهبی آموزش داده می‌شد، حتی بازاریان ارتباط بسیار تنگاتنگی هم با علمای مساجد داشتند از جمله مسجد جامع همدان.»
بی‌شک مکان مساجد جامع یکی از مکان‌های استراتژیک و مناسب در شهرها بوده تا حدی که مساجد جامع ستون فقرات اصلی راسته بازارها بودند و مسجد جامع همدان هم یکی از مساجد کهنی است که رگ حیاتی مذهبی تلقی می‌شود.»
شاید صفویه، شاید هم دورتر تا ایلخانی و سلجوقی
وی در ادامه از مستندات تاریخ‌نگاری و سابقه طولانی این بنا یاد می‌کند و می‌افزاید: «تنها کتیبه موجود در مسجد جامع، یک کتیبه تزیینی داخل ایوان جبهه جنوبی است که تاریخ ۱۲۵۳ قمری را نشان می‌دهد و برخی به اشتباه بر این باورند که قدمت مسجد به این تاریخ بازمی‌گردد اما بررسی‌های ساختار داخلی مسجد مرمت در دوران فتحعلی شاه یا همان برهه و مقطع ۱۲۵۳ را گواه است به تعبیری یک مرمت جامع در مسجد جامع همدان در همان سال اتفاق می‌افتد.
بنابراین احتمال قدمت مسجد بیش از قاجار بوده، ولی هیچ نشانه‌ای که گویای آن باشد وجود ندارد؛ اگرچه به طور موضعی برخی از مناطق مسجد را لایه‌برداری کردیم تا نشانه‌ای از گذشته بدست آوریم، جمع‌بندی این موارد خیلی متقن نیست اما طبق گمانه‌زنی‌ها آثار پیدا شده رد پایی از دوره صفویه دارد، منتها آثاری پا بر جا در بدنه‌ها مربوط به این دوره در بین نیست، حتی در بعضی از مواضع گچ‌بری‌هایی در لایه‌های زیرین مربوط به ایلخانی و سلجوقی هم مشهود است.
این موارد نشان دهنده این است که مسجد دورتر از دوره قاجار فعالیت داشته ولی همدان چندین بار توسط زلزله‌های شدید دستخوش نابودی شد و حتی در معرض حملات مختلف مثل حمله مغول قرار گرفته و تخریب پی‌درپی داشته از همین رو این مسجد بن‌مایه قدیمی و قدمت طولانی دارد، چراکه ساخت و ساز بناهای قدیم توأم با مرمت بوده و مسجد جامع هم طبق همین قاعده بوده و مرمت شده است.
همچون مرمت و بازسازی کاملی که در سال ۱۲۵۳ قمری انجام گرفته، در این بازسازی حتی گلدسته‌های جبهه جنوبی مسجد و تزئینات در جا اجرا و تاریخ مرمت حک شده که گویای معماری قاجاری است ناگفته نماند دلیل اینکه گلدسته‌ها در طرفین ایوان جا نمایی شده برای مهار کردن رانش دو طرف ایوان بوده است.»
مسجدی با شبستان زمستان‌نشین
توتونچی افزون بر سابقه طولانی سخنانش را به تغییرات مسجد و ایوان جبهه جنوبی و گنبدخانه اصلی می‌کشاند و ادامه می‌دهد: «مناره‌های طرفین مسجد پشت جبهه جنوبی و گنبدخانه اصلی قرار دارد که مربوط به دوره قاجاری است، مقابل این ایوان در بخش شمالی یک شبستان زمستان‌نشین بوده و نسبت به صحن مسجد چندین پله پایین‌تر قرار داشته و اصطلاح زمستان‌نشین یعنی در دل زمین نهان شده تا محلی برای برگزاری نماز در سرمای سخت و طاقت‌فرسای زمستان همدان کهن باشد، هر چند در اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ این شبستان تخریب و شبستانی روی زمینی مجدد احداث می‌شود.
همچنین در مقابل ایوان جنوبی در همان محور یک ایوان با دو مناره جدید ساخته می‌شود با مصالح جدید و فلزی، البته که روکش و نمایی که اعمال شده به تکرار از نقش‌های دوره قاجار است و کاشی‌های هفت‌رنگ در نمای نهایی بدنه نصب شده است.
نگفته نگذرم در پی احداث میدان امام و خیابان‌های ۶گانه در سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۰ یک سری تخریب در خیابان اکباتان اتفاق می‌افتد که ورودی جبهه شرقی مسجد جامع هم دستخوش تغییر می‌شود و امروز از خیابان اکباتان ورودی خاص داریم که با ۱۰ یا ۱۲ پله وارد شبستان و صحن مسجد می‌شویم.»
مسجدی با۳۵۰۰ متر مربع وسعت در اعماق تاریخ
او در این قسمت اجزای مختلف این مسجد کهن و مدخل ورودی و خروجی را ترسیم می‌کند و یادآور می‌شود: «شبستان‌های مسجد عبارتند از شبستان شمالی یا همان شبستان زمستان‌نشین و شبستان چهل ستون معروف به آیت‌الله اردستانی که در جبهه غربی گنبدخانه جانمایی شده و سه مدخل ورودی مسجد به بازارها ختم می‌شود همچون مدخل شرقی از خیابان اکباتان که در گذشته به تقاطع راسته‌بازارهای فرش و تیمچه مرتبط بوده که با احداث خیابان اکباتان و بالا آمدن معابر از طریق پله و بنای ساخته شده وارد می‌شویم، مدخل جنوب شرقی متصل به راسته بازار بزازها و مدخل غربی که به تقاطع راسته بازار قنادها، نخود بریزها و راسته بازار حلبی‌سازها متصل می‌شود.
ضمن اینکه طبقه بالا مسجد هم تعدادی حجره تعبیه شده که به نظر می‌رسد علما و یا مراجعان بیتوته می‌کردند و فعالیت‌های مذهبی انجام می‌شده، این حجره‌ها از راه پله‌‌های پیچ و خم‌دار مسیر تردد و دسترسی دارد هم از جبهه غربی بنا و هم از جبهه شرقی بنا و در آخر این بنا به وسعت مسجد حدود ۳ هزار و ۵۰۰ متر مربع است جزو یکی از کهن‌ترین مساجد همدان به شمار می‌رود.»
مسجدی که پایگاه انقلابیون بود
از بُعد تاریخی و زیبایی‌های بصری مسجد که بگذریم به اهمیت این پایگاه اجتماعی و مذهبی در طول تاریخ می‌رسیم، از حضور آنچنانی مردم همدان در برهه‌های مختلف تا تجدید قوای روحی رزمندگان جنگ، خلاصه اهمیت و نقش مسجد جامع همدان از نقش‌های کلیدی بوده است.
سعید بیات رئیس هیأت امنای مسجد جامع همدان در این باره می‌گوید: «مسجد جامع همدان ریشه در تاریخ این دیار دارد و قدمگاه امام زمان(عج) بوده تا جایی که اختلاف بین عالم شیعه و عالم سنی را رفع کرده است.
این مسجد پیش از انقلاب پایگاه رسمی انقلابیون به شمار می‌رفت و مرکز فعالیت‌های مذهبی بوده و علمایی چون شهید مدنی، آیت‌الله عندلیب‌زاده و آیت‌الله فاضلیان حضور پررنگی داشتند، از نظر فرهنگی هم جایگاه خاص داشته و دارد و خیلی از علما و بزرگان مثل آیت‌الله امینی در این مسجد سخنرانی کرده‌اند.
نماز ظهر و عصر در دوران انقلاب به امامت شهید مدنی اقامه می‌شد و تمام شبستان‌ها پر بود حتی تعدادی از نمازگزاران در صحن نماز می‌خواندند، بعد از انقلاب هم این مسجد جایگاه خود را حفظ کرد درست مثل جلسات مستمر قرآن که یکصد سال قدمت دارد و کماکان برقرار است.
هر سه وعده نماز برگزار می‌شود و هر شب جمعه دعای کمیل در مسجد برقرار است، ضمن اینکه حلقه صالحین و فعالیت‌های فرهنگی، مذهبی و مناسبتی همچون گذشته با قوت پیگیری می‌شود، هم اکنون نماز با حضور آیت‌الله شعبانی نماینده ولی فقیه در همدان برگزار می‌شود.»
او به ویژگی‌های این مسجد کهن می‌پردازد و ادامه می‌دهد: «در دنیا هفت مسجد با گنبد دوجداره وجود دارد که یکی از آنها مسجد جامع همدان است به نحوی که بین گنبد داخلی و خارجی ۷ تا ۸ متر فاصله وجود دارد و نمازگزاران از داخل گنبد داخلی و منحنی‌های آن را می‌بینند و از بیرون گنبد خارجی را.
ناگفته نماند مسجد جامع علاوه بر کتابخانه فعال با حدود ۴۰۰ نسخه کتاب ارزشی، موزه‌ای با اشیا قیمتی هم دارد که بیشتر از ۵۰۰ شی تاریخی در آنجا نگهداری می‌شود.
در آخر باید بگویم درهای ورود و خروج مسجد جامع تمام ساعات روز باز است و بازاریان از داخل مسجد رفت و آمد می‌کنند و افزون بر نماز جماعت امکان خواندن نماز فُرادی و بازدید از مسجد فراهم است.»
انتهای پیام/89033/س
