تازه‌ترین بررسی‌ها نشان می‌دهد جمعیت 3 دهک اول از 27 میلیون و 687 هزار نفر در اسفند 1403 به 28 میلیون و 772 هزار در آبان 1404 افزایش یافته است. در همین مدت جمعیت دهک‌های 4 تا 9 از 50 میلیون و 759 هزار نفر به41 میلیون و 874 هزار نفر کاهش پیدا کرده است. بدین‌ترتیب در این مدت، دولت ضمن حذف یارانه 8 میلیون و 884 هزار و 183 نفر از یارانه‌بگیران، تشخیص داده یک میلیون و 84 هزار و 586 نفر به پایین‌ترین دهک‌های یارانه‌ای اضافه شوند.

چگونه یارانه‌ها حذف شد؟

هفته نخست آبان‌ماه احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی به مجلس رفت تا گزارشی درباره رسیدگی به امور معیشتی خانوار‌های کم‌درآمد و نظام دهک‌بندی به نمایندگان بدهد. او گفت مبنای وزارتخانه‌اش برای تشخیص 3 دهک با درآمد بالا، بر اساس «درآمد» است. میدری گفت اگر یک خانواده با سه نفر عضو و دارای منزل اگر ۳۰ میلیون تومان درآمد ماهیانه داشته باشد، در دهک هشتم قرار می‌گیرد و یارانه‌اش حذف می‌شود. برای خانواده‌ای که اجاره‌نشین است این رقم 42 میلیون تومان در نظر گرفته شده است. میدری و همکارانش با این مبنا و با استفاده از «اطلاعات روی کد ملی افراد»؛ «اطلاعات نیروی انتظامی، بیمه‌ها، بانک مرکزی، بورس و...» دهک درآمدی افراد را تعیین کرده‌اند و در صورت اعتراض افراد، اطلاعات دقیق آنها را از بانک مرکزی اخذ کرده‌اند. با این چهارچوب، تا امروز یارانه چند میلیون‌نفری که جزء دهک‌های بالایی طبقه‌بندی شده‌اند، حذف شده است.

قرار است منابع حاصل از این طریق، صرف پرداخت کالابرگ و حمایت از دهک‌های پایین‌تر جمعیتی بشود. البته نباید این نکته را نیز فراموش کرد که برخلاف دهک‌های ضعیف، حذف یارانه دهک‌های بالایی تأثیر چندانی در وضعیت معیشتی آنها ندارد. آخرین گزارش مرکز آمار ایران از هزینه- درآمد خانوار که در سال 1403 تهیه شده نشان می‌دهد در مناطق شهری کشور یارانه نقدی به طور میانگین سهم نزدیک به 4 درصدی از کل درآمد خانوار را داشته است. این عدد در دهک‌های اول، دوم و سوم به ترتیب 12.1، 8.8 و 6.9 درصد بوده و در دهک چهارم معادل 4.9 درصد از درآمد خانوار بوده است.

در دهک‌های پنجم، ششم و هفتم این عدد به ترتیب 4.2، 3.8 و 3.3 درصد بوده و این عدد در دهک‌های هشتم، نهم و دهم به ترتیب 2.9، 2.4 و 1.5 درصد بوده است. طبق چهار گزارشی که میدری به مجلس داده، در مرحله نخست حذف یارانه که شامل چهار میلیون نفر شده است، تنها ۵ درصد اعتراض داشتند و در مرحله دوم حذف یارانه‌ها که شامل سه میلیون نفر بوده است، ۲۰ درصد به حذف یارانه‌شان اعتراض کرده‌اند. او البته از مجلس خواسته بود که برای تعیین «مصداق درآمدی» سه دهک برتر، به دولت کمک کند. میدری البته تأکید کرد وزارتخانه‌اش در روند حذف یارانه، یارانه «معلولان، ایثارگران و بیماران خاص» را حذف نکرده است.

کاهش 8 میلیون یارانه‌بگیر در 8 ماه

آمار‌های مربوط به تعداد کل یارانه‌بگیران از سال 89 تا آبان 1404 حاکی از نکات قابل‌توجهی است. به این ترتیب تعداد کل کسانی که مبلغی را به عنوان یارانه از سوی دولت دریافت می‌کردند حدود 64 میلیون و 300 هزار نفر بود و در سال بعد با یک افزایش جمعیت بیش از 10 میلیون نفری به حدود 74 میلیون و 900 هزار نفر رسید. این روند صعودی در سال‌های بعد ادامه یافت تا جایی که در سال 92 به بیش از 77.5 میلیون نفر رسید. هرچند در سال‌های بعدی این جمعیت روندی نوسانی داشت؛ اما کمترین جمعیت ثبت‌شده از یارانه‌بگیران در دهه نود مربوط به سال 94 با عدد 74 میلیون و 600 هزار نفر بود.

از آغاز دهه جدید اما جمعیت یارانه‌بگیران نه‌تنها کاهش نیافت؛ بلکه احتمالاً به دلیل افزایش جمعیت، رشد پیدا کرد و از حدود 77 میلیون و 400 هزار نفر در سال 1400 به بیش از 78 میلیون نفر در سال 1401 رسید و نهایتاً در سال 1402، رکورد 81 میلیون نفری را نیز شکست و از آن عبور کرد. آمار‌ها از دریافت‌کنندگان یارانه در شهریورماه سال 1403 (آغاز فعالیت دولت چهاردهم) نشان می‌دهد دولت به حدود 78 میلیون و 400 هزار نفر یارانه پرداخت کرده است. با این حال اما از اواخر سال گذشته دولت اقدام به حذف دهک‌های بالایی یارانه‌بگیران کرد. دولت قصد دارد سه دهک بالای درآمدی را از لیست یارانه حذف کند. بر همین مبنا این جمعیت از حدود 78 میلیون نفر در فروردین‌ماه سال جاری، به 70 میلیون و 600 هزار نفر در آبان‌ماه امسال رسیده است.

افزایش یک میلیون نفر به سه دهک اول یارانه‌بگیر

آمار‌ها نشان می‌دهد چیزی در حدود 8 میلیون نفر از جمعیت یارانه‌بگیران کم شده است؛ اما سؤال این است که یارانه کدام دهک‌ها حذف شده است؟ اعداد مربوط به جمعیت دریافت یارانه نشان می‌دهد در شهریورماه سال گذشته بیش از 50 میلیون و 750 هزار نفر از دهک 4 تا 9 یارانه دریافت می‌کردند؛ عددی که طبق آخرین آمار مربوط به ماه آبان به حدود 41 میلیون و 874 هزار نفر رسیده است. بررسی ارقام دهک یک تا سه نیز نشان می‌دهد در شهریورماه سال گذشته تقریباً 27 میلیون و 687 هزار نفر یارانه دریافت می‌کردند که این عدد در آبان‌ماه به حدود 28 میلیون و 772 هزار نفر رسیده است. در نهایت می‌توان گفت مطابق با قانون، حذف سه دهک بالا در سال جاری با جدیت دنبال می‌شود؛ به طوری که از تعداد سه دهک حدود 8 میلیون و 884 هزار نفر کاهش یافته و به جمعیت دهک یک تا سه یک میلیون و 84 هزار نفر اضافه شده است. در مجموع می‌توان گفت از تعداد کل یارانه‌بگیران 7 میلیون و 799 هزار نفر کم شده است.

صرفه‌جویی 2 هزار میلیارد تومانی در بودجه کشور

کاهش سه میلیون‌نفری جمعیت یارانه‌بگیران در شهریورماه حدود ۹۲۰ میلیارد تومان صرفه‌جویی در بودجه را به دنبال داشت. با این فرض اگر میانگین یارانه هر نفر را 306 هزار تومان در نظر بگیریم، امروز با در نظر داشتن کاهش حدود 7 میلیون و 799 هزار و 597 یارانه‌بگیر از لیست دولت، بیش از دو همت یا دو هزار میلیارد تومان در بودجه کشور صرفه‌جویی شده است.

ضعف آماری در حذف‌واضافه یارانه

اما یکی از موضوعاتی که همیشه مطرح است ضعف آماری در پرداخت یارانه‌هاست. کارشناسان، پژوهشگران و اقتصاددان‌ها نیز به‌کرات به ضعف آماری و تبعات اقتصادی و اجتماعی آن پرداخته‌اند. آن‌ها معتقدند صرفاً براساس تراکنش‌های بانکی نمی‌توان افراد را دقیق در دهک‌های درآمدی طبقه‌بندی کرد. ملاک‌هایی مانند مالکیت «مسکن، املاک و خودرو» باعث می‌شوند دهک‌بندی واقعی افراد با آنچه از روی حساب بانکی‌شان مشخص می‌شود، متفاوت باشد. بسیاری از املاک، چه زمین و چه ساختمان‌های مسکونی، سند رسمی ندارند یا ثبت نشده‌اند. متأسفانه معاملات وکالتی نیز این مشکل را تشدید کرده است. به همین دلیل، پایگاه رفاه موجود هنوز با واقعیت فاصله دارد و آمار ناقص، تصمیم‌گیری درباره یارانه و حمایت‌های مالی را دشوار می‌کند. به طور حتم در بلندمدت، حرکت به سمت نظام مالیاتی جامع و درآمد پایه همگانی (UBI) ضروری است. این رویکرد نیازمند ایجاد پایگاه داده‌ای دقیق و کامل در سازمان مالیاتی است که شامل تمام آمار‌های ثبتی و غیرثبتی افراد باشد. بر اساس چنین پایگاهی می‌توان مالیات و یارانه را به شیوه‌ای عادلانه و هدفمند تعیین کرد.

​