این اقدام که از ماه نوامبر اجرایی خواهد شد، در ارمنستان جنجال به پا کرده است؛ کشوری که بنیان هویتی‌اش بر قربانی‌بودن و تاب‌آوری آمیخته با نوعی شکوه که از قله رفیع آرارات ساطع می‌شود، بنا شده است. گمانه‌زنی‌ها فزونی گرفته که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر، در گام بعدی کوه باشکوهی را که در داخل مرزهای ترکیه قرار دارد و بر فراز پایتخت ارمنستان، ایروان، سایه افکنده، از نشان ملی کشور نیز حذف خواهد کرد.

وارطان اُسکانیان، وزیر خارجه پیشین، فضای عمومی را در سرمقاله‌ای برای سیویل‌نت، یک رسانه مستقل آنلاین، چنین خلاصه کرد: «برای ارمنی‌ها، آرارات فقط کوهی در آن‌سوی مرز در ترکیه نیست؛ بلکه قلب میراث ماست. … حذف آرارات از اسناد و نمادهای رسمی، بریدن ارمنی‌ها از عمیق‌ترین ریشه‌هایشان است. و انجام این کار تحت فشار ترکیه، آن‌طور که به نظر می‌رسد اتفاق افتاده، اقدامی خطرناک برای آرام‌سازی طرف مقابل است.»

پاشینیان، یک پوپولیست نمادشکن که انقلاب مخملی بدون خون‌ریزی سال ۲۰۱۹ را رهبری کرد و خودکامگان طرفدار کرملین را برانداخت، در پی عادی‌سازی روابط با ترکیه ــ دشمن تاریخی کشورش ــ است. او بر این باور است که برقراری صلح با آنکارا می‌تواند کشور کوچک و محصور در خشکی‌اش را از حملات بیشتر جمهوری آذربایجان محفوظ بدارد؛ کشوری که با کمک ترکیه و اسرائیل، ارمنستان را در جنگ کوتاه و خونین قره‌باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ به‌طور قاطع شکست داد.

از سال ۲۰۲۲، آنکارا و ایروان در حال گفت‌وگو برای برقراری روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرزهای زمینی بوده‌اند؛ مرزهایی که ترکیه در دهه ۱۹۹۰ و در همبستگی با جمهوری آذربایجان طی جنگ پیشین ــ جنگی که ارمنستان در آن پیروز شد ــ بسته بود. سه سال پس از آن، مرز همچنان بسته مانده و سفارت‌ها گشوده نشده‌اند، عمدتاً به این دلیل که ترکیه صلح با خود را منوط به صلح ارمنستان با جمهوری آذربایجان کرده است. از ماه اوت، دستیابی به توافق محتمل‌تر به نظر می‌رسد، زمانی که پاشینیان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، سندی را در کاخ سفید و تحت نظارت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، امضا کردند که آن‌ها را متعهد به توافق صلح نهایی می‌کرد.

طرفین همچنین توافق‌نامه‌ای برای ایجاد چیزی به نام «مسیر ترامپ برای صلح و پیشرفت بین‌المللی» امضا کردند؛ یک راه‌آهن و مسیر زمینی که از ارمنستان عبور خواهد کرد تا جمهوری آذربایجان را به نخجوان ــ بزرگ‌ترین برون‌بوم دوران شوروی که با ترکیه هم‌مرز است ــ متصل کند. دولت ترامپ قرار است ۱۴۵ میلیون دلار به ارمنستان برای کمک به ساخت این مسیر اختصاص دهد؛ طرحی که با مخالفت همسایه جنوبی ارمنستان، ایران، روبه‌رو شده است.

پاشینیان تاکنون بیشترین هزینه را پرداخته و یکی پس از دیگری به خواسته‌های آذربایجان تن داده است؛ امری که مخالفان داخلی‌اش را واداشته او را خائن بنامند. علی‌اف اکنون اصرار دارد که ارمنستان باید زبان به‌کاررفته در قانون اساسی‌اش را تغییر دهد که ظاهراً حاکی از تداوم ادعاهایش بر قره‌باغ کوهستانی است؛ منطقه‌ای که به‌طور بین‌المللی بخشی از جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود.

از سال ۲۰۲۲، آنکارا و ایروان در حال گفت‌وگو برای برقراری روابط دیپلماتیک و بازگشایی مرزهای زمینی بوده‌اند؛ مرزهایی که ترکیه در دهه ۱۹۹۰ و در همبستگی با جمهوری آذربایجان طی جنگ پیشین ــ جنگی که ارمنستان در آن پیروز شد ــ بسته بود

پاشینیان که سال آینده با انتخابات روبه‌روست، در نظرسنجی‌ها دچار افت شده، اما همچنان با فاصله‌ای قابل توجه از رقبایش ــ عمدتاً بازماندگان رژیم سابق ــ پیش است. ناامید از ناکامی در تضعیف پاشینیان، برخی از آن‌ها ــ از جمله اسقف باگرات گالستانیان ــ ظاهراً در ژوئن برای سرنگونی او با زور توطئه کردند و در انتظار محاکمه بازداشت شدند.

پاشینیان روز دوشنبه از تصمیم برای حذف آرارات دفاع کرد و گفت که ناراحتی ترکیه از این نماد می‌تواند به «جر و بحث، درگیری، دعوا، جنگ» منجر شود. چنین افکاری تازه نیست. سال گذشته، او عکسی از کوه آراگاتس را در حساب ایکس خود منتشر کرد با این توضیح: «آراگاتس، بلندترین قله جمهوری ارمنستان، ۴۰۹۰ متر.» پیام برای مردمش روشن بود: شور و احساسات خود را متوجه نمادهایی کنید که در داخل مرزهای مدرن ارمنستان قرار دارند. پاشینیان در سخنرانی دیگری استدلال کرد که ارمنی‌ها باید «ارمنستان تاریخی» را رها کرده و «ارمنستان واقعی» را در آغوش بگیرند.

از همه مهم‌تر برای آنکارا، او به‌طور صریح اعلام کرده که به رسمیت شناختن کشتار بیش از یک میلیون ارمنی به‌دست نیروهای عثمانی در سال ۱۹۱۵ به‌عنوان نسل‌کشی، هیچ جایگاهی در برقراری روابط رسمی میان دو کشور ندارد.

کوه آرارات که حدود ۵۱۷۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد، زادگاه اسطوره‌ای مردم ارمنی و مکانی است که گفته می‌شود کشتی نوح در آن‌جا به خشکی نشست. این کوه زمانی بخشی از پادشاهی‌های بزرگ ارمنی در دوران باستان بود، اما بعدها به دست سلسله‌ای از امپراتوری‌ها افتاد که آخرین آن‌ها عثمانی‌ها بودند.

اما برای ارمنی‌های سراسر جهان، این کوه بخش جدایی‌ناپذیر هویتشان است؛ به‌طوری که هر تابستان جریان ثابتی از ارمنی‌های دیاسپورا و داخل کشور به صعود از آن می‌پردازند؛ نوعی زیارت آیینی.

خاچیک مورادیان، تاریخ‌دان دانشگاه کلمبیا که به‌طور گسترده درباره نسل‌کشی ارامنه نوشته است، به المانیتور گفت: «مقامات ارمنی پرده‌ای بر کوهی می‌کشند. "ارمنستان واقعی" همان جایی است که چشم‌انداز آرارات گریزناپذیر است.»

«بازبرنامه‌ریزی» هویت ارمنی توسط پاشینیان هم‌زمان بوده است با چرخشی هماهنگ از روسیه به سوی غرب. با یادآوری بی‌عملی روسیه در حالی که ارمنستان زیر ضربات آذربایجان قرار داشت، متحدان پاشینیان معتقدند آینده کشورشان در نزدیکی بیشتر با اروپا و ایالات متحده است. منتقدان می‌گویند این روزنامه‌نگار ۵۰ ساله پیشین بیش از حد پیش رفته است.

آرتور خاچاتریان، نماینده حزب اپوزیسیون ملی‌گرای داشناکسوتیون، گفت: «آرارات صرفاً یک کوه نیست ــ برای ارمنی‌ها مقدس است، بخشی غالب از هویت ملی و مذهبی است. قرن‌هاست که شاعران، نقاشان و موسیقی‌دانان آثاری را حول آرارات خلق کرده‌اند. حتی امروز، املاکی در ایروان که مشرف به آرارات هستند با قیمت بالاتری فروخته می‌شوند. حذف آرارات ضربه‌ای سنگین به هویت ملی، غرور ملی و تاریخ است.» مانند بسیاری از منتقدان نخست‌وزیر، او معتقد است دستور کار اصلی پاشینیان باقی‌ماندن در قدرت به هر وسیله‌ای است، از جمله تن‌دادن به تمام مطالبات تحمیل‌شده از سوی ترکیه و جمهوری آذربایجان. خاچاتریان به المانیتور گفت: «حذف آرارات از مُهرهای رسمی، رویدادی منفرد نیست. این حلقه‌ای است در زنجیره‌ای طولانی از امتیازدهی‌های یک‌طرفه به جمهوری آذربایجان و ترکیه.»

او به پذیرش رسمی حاکمیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ کوهستانی از سوی ایروان اشاره کرد؛ امری که بسیاری می‌گویند اخراج مؤثر تمام جمعیت ارمنی آن منطقه به‌دست جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۳ را تسهیل کرد.

خاچاتریان افزود: «امروز، پاشینیان و علی‌اف حق بازگشت ارمنی‌های پاکسازی‌شده قومی به خانه‌هایشان در قره‌باغ را انکار می‌کنند. ده‌ها زندانی ارمنی در باکو در محاکمه‌های ساختگی به سر می‌برند، در حالی که پاشینیان جرأت مطالبه آزادی آن‌ها را ندارد. بیش از ۲۰۰ کیلومتر مربع از قلمرو ارمنستان همچنان تحت کنترل جمهوری آذربایجان است.»

هنوز برای سنجش این‌که حذف آرارات چه تأثیری بر جایگاه پاشینیان خواهد گذاشت زود است. اما آنچه روشن است این است که هر چه زمان بیشتری طول بکشد تا او صلح با جمهوری آذربایجان و ترکیه را به ثمر برساند، توجیه امتیازدهی‌هایی که غرور کشور را جریحه‌دار می‌کنند دشوارتر خواهد شد.