پیامدهای یک حمله

حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ نقطه عطفی در خاورمیانه بود که توازن قدرت منطقه‌ای را تغییر داد. پیش از این حمله، کشورهای عربی خلیج فارس (عربستان، امارات، و غیره) و اسرائیل؛ ایران و نیروهایی همچون حزب‌الله، حماس و حوثی‌ها را تهدید اصلی منطقه می‌دانستند و در حال نزدیک شدن به عادی‌سازی روابط از طریق توافق ابراهیم بودند. اما جنگ غزه این اتحاد را به چالش کشید و کشورهای عربی را به سمت بازنگری در روابط خود با ایران و اسرائیل سوق داد.

سفر منطقه‌ای ترامپ

در ژوئن ۲۰۲۵، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در اولین سفر خارجی خود در دوره دوم ریاست‌جمهوری به عربستان، امارات، و قطر سفر کرد، اما اسرائیل را از برنامه خود حذف کرد. این تصمیم، همراه با امضای آتش‌بس دوجانبه با حوثی‌ها در یمن در ماه می ۲۰۲۵ بدون مشورت با اسرائیل، نشان‌دهنده تغییر اولویت‌های آمریکا در منطقه است. این اقدامات به همراه مذاکرات مستقیم با ایران، که اسرائیل به شدت با آن مخالف است، نشان‌دهنده چرخش در سیاست خارجی آمریکا و حمایت کشورهای عربی از دیپلماسی با ایران است.

مواضع متفاوت اسرائیل و کشورهای عربی

اسرائیل و متحدان عرب آمریکا در مورد توافق هسته‌ای جدید با ایران (مشابه برجام ۲۰۱۵) در دو جبهه متضاد قرار دارند: اسرائیل توافق هسته‌ای را به‌عنوان «طناب نجات» برای جمهوری اسلامی می‌بیند و خواستار اقدام نظامی برای نابودی تأسیسات هسته‌ای ایران است. اسرائیل معتقد است که چنین توافقی قدرت ایران را تقویت کرده و تهدیدی برای امنیت آن است. از سوی دیگر کشورهای عربی، به‌ویژه عربستان و امارات از جنگ گسترده با ایران هراس دارند زیرا درگیری در خلیج فارس می‌تواند اقتصاد آن‌ها را مختل کند. آن‌ها توافق هسته‌ای را راهی برای کاهش تنش‌ها و ایجاد ثبات منطقه‌ای می‌دانند. این کشورها همچنین نگران هستند که اسرائیل بدون محدودیت به قدرت برتر منطقه تبدیل شود حتی اگر عادی‌سازی روابط با اسرائیل در آینده ممکن باشد. کشورهای خلیج فارس از جمله عمان، قطر، عربستان و امارات به‌عنوان میانجی بین تهران و واشنگتن عمل کرده و از دیپلماسی با ایران حمایت می‌کنند. آن‌ها از جنگ با ایران به دلیل تأثیرات اقتصادی و امنیتی آن بر منطقه اجتناب می‌کنند.

تحولات توازن قدرت

قدرت منطقه‌ای ایران پس از ۷ اکتبر به دلیل تضعیف نیروهای مقاومت کاهش یافته است. اسرائیل توانسته حماس در غزه و حزب‌الله در لبنان را تضعیف کند و رژیم بشار اسد در سوریه متحد کلیدی ایران، در دسامبر ۲۰۲۴ سقوط کرد. این تحولات مسیر انتقال تسلیحات ایران به لبنان را مختل کرده و نفوذ ایران را کاهش داده است. کشورهای عربی خلیج فارس به بازیگران اصلی در تلاش‌های دیپلماتیک برای توافق هسته‌ای جدید تبدیل شده‌اند. آن‌ها به دنبال ایجاد توازن بین ایران و اسرائیل هستند تا هیچ‌کدام به قدرت غالب منطقه تبدیل نشوند. این رویکرد با هدف ایجاد نظم منطقه‌ای جدید است که در آن کشورهای عربی نقش محوری دارند.

تاریخچه و زمینه‌های ژئوپلیتیکی

توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) به ایران امکان تسکین تحریم‌ها را داد بدون اینکه فعالیت‌هایش در منطقه محدود شود. این موضوع باعث نگرانی کشورهای عربی و اسرائیل شد که معتقد بودند برجام نفوذ ایران را افزایش می‌دهد. آن‌ها با لابی‌گری در کنگره آمریکا (از جمله سخنرانی نتانیاهو در سال ۲۰۱۵) تلاش کردند این توافق را تضعیف کنند. خاورمیانه سابقه طولانی در مقاومت علیه سلطه یک بازیگر منطقه‌ای دارد. در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، ایران، اسرائیل و ترکیه برای مهار ناسیونالیسم عربی متحد شدند. در جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰، اسرائیل به ایران کمک کرد تا عراق صدام حسین را مهار کند. اما پس از ظهور ایران به‌عنوان قدرت منطقه‌ای، اسرائیل و کشورهای عربی برای مقابله با آن متحد شدند. حالا که اسرائیل به دنبال تسلط منطقه‌ای است، کشورهای عربی و ایران (و تا حدی ترکیه) به دنبال ایجاد توازن علیه آن هستند.

سیاست‌های ترامپ و فرصت‌ها

ترامپ تاکنون در برابر فشار اسرائیل برای اقدام نظامی علیه ایران مقاومت کرده و به جای آن به دنبال توافق هسته‌ای جدید است، برخلاف سیاست «فشار حداکثری» خود در دوره اول که در سال‌های ۲۰۱۹-۲۰۲۰ اجرا شد. کشورهای عربی نیز از این رویکرد حمایت می‌کنند، زیرا از پیامدهای اقتصادی جنگ می‌ترسند. رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان که در سال ۲۰۲۴ با وعده بهبود اقتصاد انتخاب شد، به دنبال توافق با آمریکا برای رفع تحریم‌ها است. آمریکا می‌تواند از این فرصت برای ایجاد نظم منطقه‌ای جدید استفاده کند، اما باید با احتیاط عمل کند تا از تشدید تنش‌ها جلوگیری شود. حمایت کشورهای عربی از دیپلماسی می‌تواند به این روند کمک کند.

چشم‌انداز کشورهای عربی

کشورهای خلیج فارس به دنبال نظم منطقه‌ای هستند که در آن نه ایران و نه اسرائیل تسلط کامل نداشته باشند. آن‌ها از دیپلماسی با ایران حمایت می‌کنند تا از جنگ جلوگیری کرده و اقتصاد خود را حفظ کنند. این رویکرد با منافع اقتصادی و امنیتی آن‌ها همخوانی دارد، به‌ویژه پس از حملات ایران به تأسیسات نفتی عربستان در سال ۲۰۱۹ و تهدیدات علیه امارات و بحرین پس از توافق ابراهیم. اسرائیل با وجود موفقیت‌های نظامی، با مقاومت کشورهای عربی در برابر تسلط منطقه‌ای‌اش مواجه است. امتناع عربستان از عادی‌سازی روابط بدون تعهد اسرائیل به راه‌حل دو کشوری نشان‌دهنده پیچیدگی‌های دیپلماتیک است. اگرچه ایران تضعیف شده، اما ممکن است برای حفظ خود به سمت تسلیحات هسته‌ای حرکت کند، که این امر می‌تواند به گسترش تسلیحات هسته‌ای در منطقه منجر شود. این خطر، همراه با فشار اسرائیل برای اقدام نظامی، دیپلماسی را به گزینه‌ای حیاتی تبدیل می‌کند.