در چهارمین سال فقدان بانو ناهید خواجه نصیری از نسخۀ خطّی نادر دیوان خواجه جلال الدّین شاه خوافی در کتابخانۀ سلطان القرّائی پرده برداری شد. نسخۀ خطّی در قطع ۱۲.۵*۲۰.۷ سانتی متر با قطر ۲.۳ سانتی متر، رکابه دار، در ۱۱۴ ورق و ۲۲۸ صفحه با مسطر ۱۷ حدود ۳۵۰۰ بیت با جلد روغنی (رویه‌های بیرون و درون هر دو) گل و بوته و تجلید مجدّد یافته به خطّ کاتب مسعود بن منصور بن احمد متطبّب به صفر سنۀ ۷۸۷ تحریر یافته است. نسخۀ خطّی یاد شده استادانه متن و حاشیه شده؛ صفحه بندی گردیده و بالای هر صفحه شماره اش ذکر شده است. خطّ نسخه نستعلیق شیوۀ شیرازی است. در ابتدای هر بخش سرلوح مذهّب و ظریف و لطیف و زیبایی کار شده است. تمام صفحات مجدول به لاجورد و کمند مشکی بوده؛ بین خطوط جدول طلا کاری گردیده و عناوین داخل کتیبه‌ها یا سرلوح‌های کارشده تحریر شده‌اند. در وسط صفحۀ ما قبل اوّل عنوان نسخۀ خطّی داخل ترنج مذهّب به قلم زر نگاشته شده است. مضمون آن به ظنّ چنین است: "دیوان صاحب اعظم سعید مغفور خواجه جلال الدّین شاه الخوافی طاب ثراه". در انتهای بخش رباعیّات، در آخر صفحۀ ۱۲۶ دیوان، کاتب تاریخ کتابت نسخۀ خطّی سلطان القرّائی را چنین نگارد: "تمّ الکتاب بعون الله تعالی و حسن توفیقه علی یدی العبد الاصغر مسعود بن منصور بن احمد المتطبّب اصلح الله شأنه. حرّره فی شهر صفر ختم بالخیر والظّفر سنه سبع و ثمانین و سبعمائه".
نسخهٔ خطّی حاضر شامل قصائد، غزلیّات، رباعیّات، ملمّعات، ترجیع بند و مثنوی "گل و نوروز" می‌باشد. در ۱۱۶ صفحهٔ نخست نسخهٔ سلطان القرّائی به ترتیب، در صفحهٔ ما قبل اوّل ترنج یاد شده قرار دارد. در قسمت فوقانی صفحهٔ اوّل سرلوحی ظریف و لطیف با لفظ و عبارت "و له کرّ اعلی" واقع است و زیر آن بعد از ثنا و ستایش باری تعالی بخش قصائد آغاز می‌شود که عموماً مدایح بزرگان و صاحب منصبان وقت خویش است.
صفحۀ ماقبل اوّل نسخۀ خطّی – مضمون داخل ترنج: «دیوان صاحب اعظم سعید مغفور خواجه جلال الدّین شاه الخوافی طاب ثراه»
صفحۀ نخست نسخۀ خطّی سلطان القرّائی
مدح امیر مسعود شاه اینجو با مطلع: حکم تؤتی الملک را امروز امضا کرده‌اند / جای نصرالله را توقیع طغرا کرده‌اند، در ۹۳ بیت از صفحهٔ ۵ نسخهٔ خطّی حاضر تا صفحهٔ ۱۱ آن نسخه تحریر شده است. حدوداً نیمهٔ اوّل این ۱۱۶ صفحه مختصّ قصائد می‌باشد و نیمهٔ دوّم آن به غزلیّات پردازش شده است. نمونه‌هائی از آنها آورده می‌شوند. غزلی از بخش غزلیّات (صفحۀ ۸۳ نسخۀ خطّی سلطان القرّائی): خطّی بر آن عذار منوّر نبشته‌اند حرفی ز مشک بر سمن بر نبشته‌اند از وصف ماه چارده یعنی عذار تو شیرین خطی نشسته به عنبر نبشته‌اند آب حیوه در دم آتش نهاده‌اند خطّ غبار بر لب کوثر نبشته‌اند نبل جفاش بر رخ لاله کشیده‌اند سوز هواش بر در آذر نبشته‌اند احوال من چو قصهٔ مجنون بهر مقام امروز بر جریده و دفتر نبشته‌اند عیبم مگیر خواجه که هیچ آفریده را روشن نمی‌شود که چه بر سر نبشته‌اند راز جلال دلشده پنهان از آن نماند کز خون دیده بر ورق زر نبشته‌اند
غزلی دیگر (صفحات ۸۴ و ۸۵): ساقیا فصل مهرگان آمد باده در ده که وقت آن آمد آب، چون طبع و چشم مشتاقان اشک ریزان و در فشان آمد آب با باد ماجرا دارد که زمستان به ما خزان آمد باده با خود به خشم می‌جوشد مگر از خم دلش به جان آمد خون خمخانه گر بجوشیده ست زو چرا رطل سر گران آمد ورنه ساغر کنار مجلس خواست، چون کمر بسته وا میان آمد دوش در بزم رفت ذکر لبی جام را آب در دهان آمد می‌چکد از سواد شعر جلال زآن سبب همچو جان روان آمد
صفحۀ دوّم نسخۀ خطّی دیوان جلال الدّین شاه خوافی
باز غزلی دیگر (صفحۀ ۹۰): رویت تب آفتاب بسته زلفت دم مشک ناب بسته بر دیدهٔ پر خمار نرگس چشمت به کرشمه خواب بسته ره زلف تو بر خطا گشاده در چشم تو بر صواب بسته بر عارض لاله، دست حسنت از سنبل‌تر نقاب بسته بی روی تو دیده بان چشمم در خندق دیده آب بسته کردی جگرم کباب یک دم دل در جگر کباب بسته در جان جلال، عاشقی را زلفت به هزار تاب بسته باز غزلی دیگر (صفحۀ ۹۴):ای به تو میمون شده فالم دگر روشن از ابروت هلالم دگر بود خیالم که تو داری وفا نقش خطا بست خیالم دگر از همه عالم چه، که از جان خود بی تو گرفتست ملالم دگر می‌طلبم وصل ترا چاره‌ای در پی تدبیر محالم دگر عرض دهم قصّهٔ خود، گر دهد حاجب ابروت مجالم دگر زخم زنی بر دل و جانم از آن جنگ صفت پیش تو نالم دگر حال جلال از من شیدا مپرس زانکه مبّرا ز جلالم دگر
باز غزلی دیگر (صفحۀ ۱۱۶): تابد آن طلعت، نیابنده گزند خالش افکندست بر آتش سپند طلعتش عشّاق را ماهی تمام قامتش مشتاق را سروی بلند از رخش پروانه‌ای را شمع حور با لبش ویرانه‌ای بی پسته قند مشک را گوید خطش دم بر میار پسته را گوید لبش بر خود مخند قلب بی کامان شکستن تا به کی حلق بی نامان بریدن تا به چندچون جلالت را به هر صورت که هست کام از آن لب می‌گشاید؛ در مبند
انتهای قسمت غزلیّات و ابتدای بخش رباعیّات – صفحۀ ۱۱۶ و ۱۱۷ نسخۀ خطّی سلطان القرّائی
در پایان بخش قصائد و غزلیّات از صفحهٔ ۱۱۷ تا صفحهٔ ۱۲۶ نسخهٔ خطّی حاضر، در بخش رباعیّات، تعداد ۵۵ رباعی تحریر گردیده است و در انتهای آن در صفحهٔذ۱۲۶ نسخهٔ خطّی سلطان القرّائی تاریخ و رقم کتابت نسخه به شرحی که گذشت؛ آمده است. رباعی از بخش رباعیّات نسخۀ خطّی دیوان جلال الدّین شاه خوافی (صفحۀ ۱۱۷): یاران موافق ز غمم بستانید از دست فراق یک دمم بستانید هم همدم من بود؛ چو من درگذرم خون دل من ز همدمم بستانید رباعی دیگر از این بخش (صفحۀ ۱۱۸): از چشمۀ خورشید رخت آب برد وز زلف بنفشه سنبلت تاب برد رخسار تو آب کار ابکار دهد ابروی تو آبروی محراب برد رباعی دیگر (صفحۀ ۱۱۹):ای مرغ روان در قفس تن چونی پروردۀ گلشنی به گلخن چونی تا بر کندت هواء کاشانۀ قدس حال باری، درین نشیمن چونی باز رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۰): کس، چون تو ز سرّ غیب آگه نبود نعل سم توسن تو جز مه نبود بادات بکام، دایما خلوت و عیش لیکن نه چنان که بنده را ره نبود باز رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۱): زنهار ز جام می‌مرا قوت کنید وین چهرۀ کهربا چو یاقوت کنید، چون درگذرم به می‌بشویید مرا وز چوب رزم تختۀ تابوت کنید رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۲):ای سلسلۀ زلف تو دیوانه مثال پیمان مرا شکسته پیمانه مثال، چون خطّ تو، شمع نزد رویت برخواند دل قصّۀ سوز خویش پروانه مثال
آخر بخش رباعیّات – صفحۀ ۱۲۶ نسخۀ خطّی – تاریخ و رقم کتابت نسخه
رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۳): با زلف چو شب، عذار، چون روز خوشست در فرقت او آه جگر سوز خوشست در خاطر من هوای نوروز بود در فصل، چنین هوای نوروز خوشست باز رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۴): تا روز من از زلف تو تاریکترست جانم به دهان و کام نزدیکتر از تاب غمت گسسته شد رشتۀ عمر جایی گسلد رشته که باریکترست باز رباعی دیگر (صفحۀ ۱۲۵): خورشید که روشناس در آفاقست او نیز چو من به طلعتت مشتاقست بر روی تو، ابروی تو میدان چی است جفتی که در آفتاب گردش طاقست بعد از تحریر رباعیّات، در صفحهٔ ۱۲۷ تنها یک تک بیت عربی با تذهیب کار سازی شده است. سپس در صفحهٔ ۱۲۸ سرلوحی زیبا فراهم شده که در مرکز آن عنوان "کتاب الملمّعات" نگارش گردیده است. ملمّعات از صفحهٔ ۱۲۸ تا صفحهٔ ۱۴۶ نسخهٔ حاضر نگاشته شده است. از صفحهٔ ۱۴۷ تا صفحهٔ ۱۵۱ نسخهٔ خطّی سلطان القرّائی، ترجیع بندی با ۱۱ بند با بیت ترجیع مکرّر آن: بر خیزم و توبه بشکنم باز / شوری به جهان در افکنم باز، تحریر گردیده است. در صفحهٔ ۱۵۲ آن نسخهٔ خطّی، تعداد ۵ رباعی دیگر نوشته شده است و در اوّل و آخر آنها نیز کتیبه هائی پردازش شده است. از صفحهٔ ۱۵۴ تا آخر کتاب، صفحهٔ ۲۲۸ نسخهٔ خطّی سلطان القرّائی، مثنوی "گل و نوروز" کتابت شده است.
در ادامه حتما بخوانید رئیس انجمن نسخ خطی ایران از روشی جدید برای تعیین قدمت اسناد خبر داد
در این بخش علاوه از این که در ابتدای صفحهٔ ۱۵۴ نسخهٔ خطّی، سرلوحی زیبا و مذهّب و ظریف کار شده است؛ در ابتدای هر قسمت مثنوی نیز عناوین در داخل کتیبه‌های مناسب کار سازی گردیده است. در آخر کتاب، در صفحهٔ ۲۲۸ نسخهٔ خطّی حاضر نیز، کتیبهٔ مذهب زیبائی پردازش شده است و تحریر کلام با این نوشته داخل تذهیب پایان می‌یابد: تمّ بحمد الله و حسن توفیقه. شاعر نسخه شاه جلال خوافی، جلال الدّین محمّد بن علی معروف به شاه خوافی و متخلّص به جلال، وزیر، شاعر و نویسنده‌ای که در نیمهٔ دوم سدهٔ ۷ قمری متولّد شده، نیمهٔ اول سدهٔ ۸ قمری در مناطق کرمان و یزد و شیراز به سر برده است. شاعر دیگری نیز معاصر با او و همنام او و معاصر خواجه شمس الدّین محمّد حافظ شیرازی که چند سالی بزرگتر از او بوده است و عموما در شیراز می‌زیسته است. او جلال طبیب خوافی شیرازی است. او جلال الدّین احمد بن یوسف بن الیاس، طبیب و شاعر، هم متخلّص به جلال و هم متخلّص به طبیب، احتمالاً در قرن ۷ قمری از خواف خراسان به شیراز کوچ کرده و در آنجا ساکن شده است. به همین سبب او را خوافی شیرازی خوانده‌اند. از این جهت است که بسیاری در مورد این دو شاعر دچار اشتباه شده‌اند و این امر، گمانه‌ها را در این موضوع متنوّع و متکثّر نموده است. چنانچه کاتب نسخهٔ
ابتدای بخش ملمّعات نسخۀ خطّی دیوان جلال الدّین شاه الخوافی
ابتدای ترجیع بند نسخۀ خطّی سلطان القرّائی
حاضر، مسعود بن منصور بن احمد المتطبّب نیز از این مورد تخلیط مستثنا نبوده است. خصوصاً کاتب یاد شده مثنوی "گل و نوروز" که سرودهٔ جلال طبیب خوافی شیرازی می‌باشد؛ در نسخهٔ خطّی حاضر در زمرهٔ سروده‌های شاه جلال الدّین خوافی تحریر نموده است. جلال طبیب خوافی شیرازی منظومهٔ "گل و نوروز" را در سال ۷۳۴ قمری به غیاث‌الدّین کیخسرو اینجو (وفات به سال ۷۳۹ قمری در حبس برادرش جلال الدّین مسعود شاه اینجو درگذشتهٔ ۷۴۳ قمری) تقدیم نموده است. بدین سبب با در نظر گرفتن آن که تاریخ تولّد و وفات هیچ کدام از دو شاعر خوافی یاد شده، معلوم نیست؛ برای روشنگری هر چند اندک هم شده؛ ترجمه حال کوتاهی از هر دو شاعر در این محلّ آورده می‌شود. نخست شاه جلال خوافی، ترجمه حال کوتاهی از مقالهٔ آقای نصرالله پور جوادی (نوشتهٔ جمعه ۳ آبان ۱۳۹۸) آورده می‌شود. جَلالِ خوافی، جلال‌الدّین محمّد بن علی، معروف به شاه خوافی و متخلّص به جلال، وزیر، شاعر و نویسنده‌ای که در نیمۀ دوم سدۀ ۷ق / ۱۳م متولّد شده، و نیمۀ اول سدۀ ۸ ق / ۱۴م را در مناطق یزد، کرمان و شیراز به سر برده است. تاریخ درگذشت او معلوم نیست.
خواجوی کرمانی در دیوان اشعار خود در یک ترجیع بند و دو قصیده او را مدح گفته است؛ از روی این مدایح می‌توان تا حدودی به جنبه‌های اخلاقی و شخصیّت اجتماعی و سیاسی وی پی برد. در ترجیع‌بندی که خواجو در مدح شاه خوافی سروده، او را با صفاتی، چون سخا، تمکین و جلال دین و دنیا ستوده، و پس از وصف سخا و کرم او، به بیان هنر شاعری، صفات رزمی و مجلس‌بزم او پرداخته‌است. در قصیده‌ای دیگر نیز که خواجو در مدح وی با عنوان «الصاحب السّعید» با ردیف «وظیفه» سروده است، از ممدوح تقاضای وظیفه کـرده و در قصیده‌ای دیگر که با ردیف «زیلوچه» سروده، او را «جلال دولت و دین» خطاب کرده است. در مجموعۀ خطّی کتابخانۀ خدیویّۀ قاهره (شماره ۱۴۲۸) که عکس آن در کتابخانۀ مینوی موجود است، دیوان اشعار وی و همچنین رساله‌ای باعنوان الوردیه ــ که به‌غلط العددیـه آمـده ــ درج شده است. اشعار دیگری که گوشه‌هایی از شخصیّت شاه خوافی را نشان می‌دهد، قصاید و غزلیّات خود اوست که در دیوان وی آمده، امّا در برخی تذکره‌ها اشتباهاً به‌نام جلال طبیب‌ثبت شده است. جلال شاه خوافی در یکی از قصاید خود، خواجه غیاث الدّین محمّد (مق ۷۳۶ ق / ۱۳۳۶م)، فرزند رشیدالدّین فضل الله همـدانی و در قصیـده‌ای دیگر شمس‌الدّین محمود بن صاین قاضی و همچنین در یک قصیده پسر شمس‌الدّین محمود به نام رکن‌الدّین عمیدالملک را ستوده است.
شاه جلال در مدح تاج‌الدّین عراقی نیز که مدتی در دستگاه امیر مبارزالدّین به سر می‌برد و زمانی وزارت شاه شیخ ابواسحاق اینجو را بـه عهده داشت، دو قصیده سروده است. قصیدۀ دیگر او در مدح تاج‌الدّین در ۲۷ بیت است با ردیف «استر». این قصیده با ردیف "استر" در نسخهٔ سلطان القرّائی حاضر در ۳۰ بیت از صفحهٔ ۵۳ تا صفحهٔ ۵۵ تحریر شده است (نگارنده). این قصیده را اوحدی بلیانی در تذکرۀ عرفات العاشقین به نام جلال طبیب ثبت کرده است. همچنین قصیدۀ دیگری با ردیف «خیمه» در عرفات العاشقین به
انتهای بخش ملمّعات نسخۀ خطّی سلطان القرّائی – صفحۀ ۱۵۲
غلط به نام جلال طبیب ثبت شده که از جلال شاه خوافی در مدح شاه محمود اینجو می‌باشد. قصیده با ردیف "خیمه" نیز در ۲۳ بیت در صفحات ۱۹ و ۲۰ نسخهٔ سلطان القرّائی تحریر گردیده است (نگارنده). شاه خوافی قطب‌الدّین نیکروز، فرزند ناصرالدّین، حکمران کرمان و همچنین ابوسعید، امیر مصر را که به دستور ایلخان ابوسعید بهادر برای تنبیه قطب الدّین به کرمان رفته بود، مدح گفته است؛ همچنین در مدح امیر مصر گوید: «دارای سروران جهان مصر خواجه بیگ / کز چرخ بر زمین نهدش روی آفتاب». شاه خوافی از یک شخصیّت مذهبی نیز ستایش کرده، و مراتب ارادت خویش را به وی اظهار نموده است. این فرد عالم، زاهد و قاضی بزرگ شیراز مجدالدّین اسماعیل "فالی" (۷۵۶ – ۶۶۲ قمری) است که ابن بطوطه از اصفهان برای دیدن او به شیراز رفته و حافظ او را به عنوان «مربّی اسلام» و قاضی که «بِه از او آسمان ندارد یاد» ستوده است.
شاه خوافی دو جا مدح مجدالدّین اسماعیل را گفته است، یک جا در ضمن غزلی در دیوان خطّی خدیویّهٔ قاهره و مجموعهٔ عکسی یاد شده (ص ۱۹۵) که می‌گوید: فروغ ناصیۀ شرع شیخ الاسلامی / که بحر و فضل ورا قعر و کنه پیدا نیست / / یگانه مفخر ایّام مجد دولت و دین / که بنده‌اش کم از این نه رواق مینا نیست؛ و جای دیگر در اثر منثورش رسالۀ الوردیه است که در آنجا شاه خوافی از مجدالدّین به گونه‌ای ستایش کرده که گویی خود مریدی است و می‌خواهد از پیر و مرشد خود یاد کند. او را «مولی الانام، شیخ‌الاسلام، سلطان الواصلین سرّ الله فـی الارضین، شاه عرصـۀ ولایت ... طاووس چمن بستان الوهیّت، شهسوار میدان ربوبیّت، محرم اسرار غیب ... مجدالحقّ و الملّه و الدّین، شهاب الاسلام و المسلمین» خوانده است. از همین القاب می‌توان فهمید که چرا ابن بطوطه نیز این همه با احترام از قاضی مجدالدّین سخن گفته است.
افزون بر دیوان اشعار و رسالۀ الوردیه که از آن یاد کردیم، دو رسالۀ کوتاه پارسی و چند نامه نیز از شاه خوافی به جا مانده است. یکی از این دو رساله مناظره‌ای است به زبان حال میان شمشیر و قلم که در کتاب زبان حال تألیف نگارنده تصحیح و چاپ شـده است (نک: پورجوادی نصرالله، زبان حال در عرفان و ادبیّات پارسی، تهران ١٣٨٥ش، صفحات ۵۱۰-۵۱۳، ۸۸۳). در ابتدای رساله، تصریح شده که این اثر از «المولی الاعظم جلال الملّه و الدّین شاه الخوافی ...» است، امّا مصحّح آن را اشتباهاً به جلال طبیب نسبت داده است؛ همین اشتباه در رسالۀ دیگر با عنوان «رسالۀ شمع» از طرف مصحّح رساله، محمد جعفر یاحقّی صورت گرفته است. از میان نامه‌های شاه خوافـی که بـه چـاپ رسیده است، نامه‌ای خطاب به سید عضد یزدی، پدر جلال عضد یزدی است که تا ۷۱۷ق / ۱۳۱۷م در شیراز متصدّی شحنگی پارس بوده، و سپس به یزد رفته است. نامه‌ای دیگر از جلال‌الدّین شاه خوافی در بیاض تاج‌الدّین احمد وزیر، به چاپ رسیده است. نامه‌های چاپ نشدۀ خوافی در مجموعۀ خطی کتابخانۀ بریتانیا در لندن است (شماره Or ۵۳۲۱). موضوع یکی از آنها بیان اشتیاق، دیگری تهنیت ورود یکی از بزرگان به شهر، و یکی دیگر تهنیت تولّد یکی از بزرگان است.
ابتدای مثنوی گل و نوروز نسخۀ خطّی – صفحۀ ۱۵۴ و ۱۵۵
دوّم جلال طبیب خوافی شیرازی که ترجمه حال او از مقالهٔ آقای نصرالله پور جوادی (نوشتهٔ دوشنبه ۶ آبان ۱۳۹۸) در این محلّ آورده می‌شود. جَلالِ طَبیبِ خوافیِ شیرازی (سدۀ ۸ ق / ۱۴م)، جلال‌الدّین احمد بن یوسف بن الیاس، طبیب و شاعر، متخلّص هم به جلال، هم به طبیب، معاصر خواجه شمس‌الدّین محمّد حافظ. وی منسوب به خانواده‌ای اهل علم و ادب بود که برخی از ایشان به طبابت اشتغال داشتند و احتمالاً در قرن ۷ق / ۱۳م از شهر خوافِ خراسان به شیراز کوچ کرده و در آنجا ساکن شده بودند. به همین سبب او را خوافی شیرازی نیز خوانده‌اند. عموی جلال، نجم‌الدّین محمود طبیب فقیه یکی از علمای زمان خویش در شیراز بود و از طرف خواجه رشیدالدّین فضل‌الله همدانی (مق ۷۱۸ق / ۱۳۱۸م) رئیس بیمارستان دروازۀ سلم شیراز، معروف به دارالشّفای اتابکی، شده بود و جلال طبیب در مثنوی گل و نوروز خود از وی به عنوان استاد و حکیمی حاذق یاد کرده است. جلال طبیبی بود حاذق که برای پادشاهان اینجو و آل مظفر در فارس طبابت می‌کرد. در مقام شاعری نیز برخی از ایشان را مدح گفته است. جنید شیرازی او را طبیی فاضل و ادیبی کامل خوانده است که به پادشاهان نزدیک بود و اموال خود را به صوفیان انفاق می‌کرد. وی در ۷۳۴ق / ۱۳۳۴م در شیراز در دستگاه غیاث‌الدّین کیخسرو اینجو، فرزند شرف‌الدّین شاه محمود اینجو، به سر می‌برد، چنان‌که در نوروز همین سال مثنوی عاشقانۀ گل و نوروز خود را که سروده بود، به کیخسرو تقدیم کرد.
تاریخ سرودن این منظومه نشان می‌دهد که جلال طبیب در این سال‌ها دست‌کم دهۀ سوم عمر خود را سپری می‌کرد، و از شاعر معاصرش حافظ، که هیچ یک از آن دو تن را مدح نگفته است، چند سالی بزرگتر بود. جلال طبیب شاه شیخ ابواسحاق، برادر غیاث‌الدّین کیخسرو اینجو را که از ۷۴۴ تا ۷۵۴ق در شیراز حکومت می‌کرد، در نسخۀ تجدیدنظر شدۀ مثنوی گل و نوروز دعا کرده است. جلال طبیب احتمالاً شاهد انتقال قدرت در شیراز از خاندان اینجو به آل مظفّر بود. اوحدی بلیانی در عرفات العاشقین می‌نویسد: «در اوایل حال ملازمت شاه محمود برادر شاه شجاع کردی و بعد از وی به خدمت شاه شجاع قیام نمودی و به غایت صاحب قدرت بودی». دولتشاه سمرقندی در تذکره الشّعراء می‌نویسد که مولانا جلال طبیب برای شاه شجاع معجونی نشاط آور ساخت و خواصّ آن را در شعر نظم کرد و نزد شاه فرستاد. جلال طبیب اگرچه شیرازی بود و در شیراز زندگی می‌کرد، اما ظاهراً سفر‌هایی هم به شهر‌های دیگر کرده است. گفته‌اند که وی در ۷۵۴ق / ۱۳۵۳م یک بار هم به مصر رفته است. جلال طبیب دارای فرزندانی بود اهل فضل و یکی از نوادۀ او به نام منصور بن محمّد بن احمد (د ۸۱۰ ق / ۱۴۰۷م) صاحب کتاب تشریح منصوری است که به چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۸۳ش).
۲ صفحۀ ماقبل آخر مثنوی گل و نوروز نسخۀ خطّی – صفحات ۲۲۶ و ۲۲۷
تاریخ وفات جلال طبیب دقیقاً معلوم نیست. براساس یکی از نسخه‌های خطّی کتاب شدّ الازار (معین الدّین ابوالقاسم جنید شیرازی – سال تألیف ۷۹۱ ق) سال فوت او ۷۴۴ق / ۱۳۴۳م است که صحیح نیست. ریو (ریو چ. کاتالوگ نسخ خطّی پارسی درموزۀ بریتانیا، اکسفورد ۱۹۶۶ م) سال ۷۹۵ق / ۱۳۹۳م را سال درگذشت او ذکر کرده است که باز هم به نظر صحیح نمی‌رسد؛ چه، در مجموعه‌ای خطّی (کتابخانۀ ملک، شمارهٔ ۵۸۷۴) که پاره‌ای از اشعار جلال در آن نقل شده ودر ۷۸۵ق / ۱۳۸۳م کتابت شده است، از جلال به منزلۀ شاعری که دیگر در قید حیات نبوده، یاد شده است. از جلال طبیب دیوان اشعاری باز مانده که به کوشش نگارنده جمع‌آوری و تصحیح شده است. نسخه‌ای خطّی از این دیوان که در ۸۲۳ ق / ۱۴۲۰م کتابت شده، در دارالکتب مصر (شمارهٔ ۶۴۵) نگهداری می‌شود. قصاید و غزل‌های پراکنده‌ای نیز از این شاعر در دست است که در جُنگ‌های خطّی و تذکره‌هایی مانند عرفات العاشقین ثبت شده، و برخی در مقاله‌ای به قلم احمد گلچین معانی با عنوان «جلال طبیب» و پاره‌ای دیگر در تاریخ ادبیّات در ایران، به قلم ذبیح‌الله صفا به چاپ رسیده است. جنید شیرازی نیز در شدّ الازار یک غزل عربی و یک رباعی فارسی از او نقل کرده است. برخی از اشعار جلال طبیب به عربی و برخی به صورت ملمّع، اما بیشتر آنها فارسی است.
به نوشتۀ احمد گلچین معانی پاره‌ای از اشعار جلال عضد یزدی به جلال طبیب نسبت داده شده است. همچنین بسحاق اطعمه غزلی را به جلال طبیب نسبت داده، و به آن جواب گفته است؛ امّا همین شعر در دیوان جلال عضد یزدی آمده، و نظام قاری یزدی نیز در دیوان البسه آن را به جلال عضد نسبت داده است. نظام قاری خود غزل دیگری با مطلع «بده ساقی شراب لایزالی / به دست عاشقان لاابالی» را از جلال طبیب دانسته و جواب گفته است، در حالی که این غزل نیز از جلال عضد است. همچنین پاره‌ای از اشعار شاعری دیگر به نام جلال خوافی، معروف به شاه الخوافی، که در همان عصر در کرمان و حوالی آن می‌زیست، به جلال طبیب نسبت داده شده است؛ از جمله قصیده‌ای که در مدح غیاث‌الدّین محمّد (مق ۷۳۶ق / ۱۳۳۶م)، فرزند رشیدالدّین فضل‌الله سروده شده و در عرفات العاشقین به جلال طبیب نسبت داده شده، از جلال‌الدّین محمّد شاه خوافی است. دو رسالۀ کوتاه نیز اخیراً تصحیح و چاپ شده، و به غلط به جلال طبیب نسبت داده شده است. یکی از آنها «رسالۀ شمع» است که محمّد جعفر یاحقّی تصحیح کرده، و دیگری مناظره‌ای است میان شمشیر و قلم که جزو آثار جلال طبیب به چاپ رسیده است؛ در حالی که، هر دو اثرِ جلال شاه خوافی است. غزلیّاتی که صفا به اسم جلال طبیب در تاریخ ادبیّات فارسی آورده، اصیل است. همچنین پاره‌ای از ابیات جلال طبیب در رسالۀ «جواهر البحور» او که دربارۀ عروض است، درج شده است. این اثر به ضمیمۀ دیوان او (پورجوادی نصرالله، دیوان جلال طبیب احمد) زیر چاپ است. علاوه بر دیوان و رسالۀ «جواهر البحور» اثر کاملی که از جلال‌الدّین طبیب تصحیح و چاپ شده، منظومۀ گل و نوروز است.
مثنوی گل و نوروز که داستانی عاشقانه است و در عهد امیر غیاث‌الدّین کیخسرو اینجو، در ۷۳۴ق سروده شده، گویا نخستین منظومۀ عشقی است که در آن شخصیّتهای داستان با صفات و نام موجودات غیرانسانی، به خصوص گل و مرغ، ظاهر می‌شوند. شاعر خود به ابتکاری بودن این اثر در انتهای منظومۀ
انتهای مثنوی گل و نوروز – صفحۀ واپسین نسخۀ خطّی سلطان القرّائی – صفحۀ ۲۲۸
گل و نوروز اشاره کرده و گفته است: من این رمز لطیف از خویش گفتم / برآوردم دُر از دریا و سفتم. (صفحۀ ۲۲۷ نسخۀ خطّی سلطان القرّائی). شخصیّت اصلی داستان شاهزاده‌ای است در شهر نوشاد (در حوالی بلخ) که در نوروز از مادر زاده می‌شود و، چون رویش همچون نوروز فرّخ است، نام یا لقب نوروز به او می‌دهند. این شاهزاده شبی در خواب دختری را می‌بیند همچون سرو، با ساغری در دست. شاهزاده از او می‌پرسد که کیست و او جواب می‌دهد که نامش گل است و از شهر فرخار چین است. نوروز، چون از خواب بیدار می‌شود، خود را عاشق گل می‌یابد و به جست و جوی او می‌پردازد. روزی جوانی را می‌بیند که از شهر فرخار آمده و نامش بلبل است. نوروز از بلبل می‌خواهد که به سوی گل گذر کند و او را از حال زارش با خبر سازد. گل، چون حدیث عشق نوروز را از زبان بلبل می‌شنود، مهر او را به دل می‌گیرد. گل دایه‌ای دارد به نام سوسن که همچون خار همدم گل است. گل داستان عاشقی خود را با سوسن در میان می‌گذارد و شبی از او می‌خواهد که به نزد بلبل رود و دربارۀ نوروز از او سؤال کند. داستان با یک سلسله حوادث و معرّفی شخصیّتهای دیگر ادامه می‌یابد و سرانجام دوران فراق عاشق و معشوق از یکدیگر به وصال بدل می‌گردد. این نوع داستان عاشقانه در ادبیّات پارسی از اواخر دورۀ ایلخانی و دورۀ تیموری به صورت گونه‌ای ادبی در آمده است. آثاری، چون نوروز و گل خواجوی کرمانی، جمشید و خورشید سلمان ساوجی، جلال و جمال امین‌الدّین نزل‌آبادی، و دستور عشّاق فتّاحی نیشابوری نمونه‌هایی از این گونۀ ادبی است.
گل و نوروز از همان ابتدا مورد توجّه اهل ادب قرار گرفت. دولتشاه سمرقندی می‌نویسد: «آن کتاب شهرتی عظیم یافته و در میان مبتدیان و جوانان متداول است». ۱۰ سال پس از سرودن آن، خواجوی کرمانی مثنوی نوروز و گل خود را (که اغلب گل و نوروز خوانده شده است) به تقلید از مثنوی جلال طبیب سرود. گلچین معانی پنداشته که دولتشاه سمرقندی به اشتباه گفته است که جلال طبیب گل و نوروز داشته و فقط خواجو مثنوی‌ای به این نام سروده است؛ در حالی که، گل و نوروز به درستی متعلّق به جلال طبیب است، و نام مثنوی خواجو نوروز و گل است. دولتشاه می‌نویسد: «مولانا نسیمی نیشابوری در یک ماه ۲۰ نسخۀ گل و نوروز نوشته» است. در ۸۱۴ ق نیز شاعری ترک زبان به نام لطفی آن را به ترکی ترجمه، و در شیراز به اسکندر میرزا نوۀ تیمور گورکانی اهدا کرد. شعر جلال طبیب مانند بیشتر شعرای آن زمان، در مواردی رنگ عرفانی و صوفیانه دارد؛ تصوّف او هم البتّه تصوّفی عاشقانه است، مانند تصوّفی که در شعر سعدی و حافظ و خواجو مشاهده می‌کنیم. برخی از مضامین عرفانی غزلیّات جلال طبیب بسیار شبیه به حافظ است، مثلاً این بیت در غزلی از وی: «عکسی از پرتو روی تو به عالم افتاد / وز ازل تا به ابد عشق بر آن باخته‌اند»؛ که بیت معروف حافظ: «در ازل پرتو حسنت ز تجلّی دم زد ...» را به یاد می‌آورد. حافظ در بیت یاد شده حسن و عشق را در مقابل یکدیگر آورده، کاری که در میان بسیاری از شعرا و نویسندگان رایج بوده است. همچنین جلال طبیب در دو بیت به ازلی بودن عشق که در شعر حافظ از آن سخن به میان آمده، پرداخته است.
جلد روغنی نسخۀ خطّی سلطان القرائی – رویۀ بیرونی
جلال طبیب همچنین در اشعار خود به مسائل عرفانی رایج در شعر عرفانی فارسی اشاراتی دارد، از جمله مسئلۀ دیدن صورت معشوق الٰهی در آیینۀ دل و برتری عشق بر عقل. برخی از غزل‌های جلال طبیب از جمله غزلی به مطلعِ «دوست گر دست دهد از سر جان برخیزم» از سوی شاعران معاصر وی همچون کمال خجندی و سلمان ساوجی استقبال شده است. حافظ نیز غزلِ «مژدۀ وصل تو کو کز سر جان برخیزم» را از غزل جلال طبیب استقبال کرده، و در مقطع غزل نیز همچون جلال طبیب دربارۀ از لحد برخاستن به بوی معشوق، سخن گفته است. در غزل‌های جلال طبیب ۳ دسته از تعبیرات مجازی به وضوح به چشم می‌خورد: نخست گل و گیاه و درخت و سبزه و مرغ و بلبل و باغ؛ دوّم اعضای بدن معشوق مانند رخ، روی، زلف، چشم، مژگان، ابرو، خط، خال و دهان؛ و سوّم می، جام، خرابات، پیر مغان، ساقی، شاهد، مطرب و امثال آنها. در غزل‌های جلال طبیب دستۀ اول بیش از دو دستۀ دیگر به چشم می‌خورد. در این میان درخت مورد علاقۀ او سرو است که قامت آن در بسیاری از غزل‌های جلال طبیب دیده می‌شود. جلال طبیب مانند شاعران عارف مسلک دیگر رخ و دیدن آن را نمودگار یا سمبل ایمان و زلف را نمودگار کفر می‌داند، کفر باطنی. در غزل‌های حافظ تعبیرات دستۀ سوم که مربوط به خرابات و میخانه و می‌و ساقی و جام و شاهد است، برجستگی دارد. در اشعار جلال طبیب نیز این تعبیرات به کار رفته، ولی نه به اندازه‌ای که حافظ به کار برده است. برخی از ابیات او همچون بیت «تا عکس لب لعل تو در جام شراب است / صوفی به خرابات مغان مست و خراب است» را می‌توان حافظانه دانست.
یکی از غزل‌های جلال به مطلع «دوش رفتم به کوی میخانه ...» با واقعۀ خیالی شاعرانه آغاز می‌شود، که نظیر آن را در دیوان‌های شاعرانی، چون عطّار، عراقی و حافظ هم می‌توان دید. با می‌و میخانه سر و کار داشتن مسلّماً خلاف زهد است، و جـلال نیـز بـاکـی نـدارد از اینکـه ــ همچـون حـافـظ ــ زاهـد گوشه‌نشین و مغرور را کوچک بشمارد و او را به استهزا بگیرد: «آن زاهد مغرور که با گوشه‌نشینی / دزدیده در آن گوشۀ چشمت نگران است». روحیّۀ رندی و قلندری نیز در بعضی از ابیات جلال طبیب به وضوح دیده می‌شود، مانند غزلی با این مطلع: «ما لولیان خانه برانداز عالمیم / شکّر لبان پرده‌در راز آدمیم». جلال طبیب همانند سایر شاعران عارف‌مشرب عصر خود، از جمله خواجو و حافظ، برای پادشاهان زمان خود مدیحه سروده است، از جمله برای امیر غیاث‌الدّین اینجو و برادرش شیخ ابواسحاق و شاه شجاع مظفّری؛ ولی این مدح‌گویی‌ها را می‌توان در عین حال با معنایی عرفانی در نظر گرفت. یکی شدن ممدوح و معشوق در سنّت شعر پارسی سابقه‌ای دراز دارد، و بردن معشوق زمینی به آسمان نیز در عصر جلال طبیب و خواجو و حافظ کاری بود متداول، و از همین طریق است که صفات ممدوح، مانند جمال و قدرت و قهر و غلبه، بر اثر مبالغه و اغراق‌گویی بیش از حدّ شاعر، نمایانگر صفات الٰهی می‌گردد.
جلد روغنی نسخۀ خطّی سلطان القرّائی – رویۀ درونی
دورانی که جلال در آن به سر می‌برد، دوران فتنه و آشوب بود و شیراز در عهد شاهان اینجو و آل مظفّر صحنۀ کشمکش و جنگ و خون‌ریزی. این اوضاع آشفته در اشعار جلال طبیب نیز منعکس شده است. مثلاً در این بیت: «دل و چشم مردم در این روزگار / زخوناب و خواب آن پر است این تهی». در غزل‌های جلال طبیب گاهی موجودات غیر ذی‌روح به زبان حال سخن می‌گویند، مثل «گفت و گوی شاعر با گل». خرد نیز در یکی از غزل‌های جلال طبیب به دل غمگین او نصیحت می‌کند: «دوش می‌گفت خرد با دل غمگین طبیب / که ترا پیشه به‌جز آنکه غم‌اندوزی نیست». در قصیده‌ای که جلال طبیب در مدح یکی از شاهان (احتمالاً شاه شیخ ابواسحاق) سروده، مناظره‌ای کوتاه، یا به قول خود شاعر، «ماجرایی» ترتیب داده است میان نوروز و عید، ظاهراً به دلیل تلاقی عید نوروز با عید اضحى یا فطر که به نظر می‌رسد در ۷۵۳ق رخ داده باشد. خطاب شاعر ابتدا با خود شاه است: «خسرو صاحب قران شاه مبارک قدم / گوش کن این ماجرا از سر لطف و کرم»، و سپس بلافاصله داستان با آمدن این دو، یکی از دیار عرب و دیگری از دیار عجم، و تلاقی و جنگ آنها آغاز می‌شود. این جنگ و دعوا البتّه لفظی است و دو عید با هم به زبان حال پیکار می‌کنند و هر کدام یک بار سخن می‌گوید و سپس شاعر قضیّه را برای داوری نزد شاه می‌برد. جلال طبیب از علوم دیگر نیز بی‌بهره نبوده، به طوری که از اصطلاحات منطق، موسیقی و خوشنویسی در اشعار خود استفاده کرده است.
وی مانند اکثر شاعران شیرازی به شهر خود علاقۀ بسیاری داشته و در ابیات متعدّد در دیوان خود از شیراز یاد کرده است. در یکی از قطعات خود نیز اشاره می‌کند که مقیم شیراز است و در آنجا نیز دفن خواهد شد: «گر ترا باز به شیراز گذاری افتد / بر سر خاک من آ و نفسی منزل کن»، و در این رباعی به واقعه‌ای تاریخی اشاره می‌کند: «در چرخ چو باز میر پرواز گرفت / آن مرغ ز دست رفته را باز گرفت / /ای گرگ گریخته چو آهو از پارس / بگریز که شیر شرزه شیراز گرفت». مع الأسف در چهار جلدی احوال و آثار خوشنویسان دکتر مهدی بیانی به نستعلیق شیوهٔ شیرازی (دارای ویژگی‌های دو قلم نسخ و تعلیق و در واقع ترکیب این دو قلم) و یکی از نمود و آغازگران خوشنویسان این قلم یعنی کاتب نسخهٔ حاضر، مسعود بن منصور بن احمد المتطبّب پردازش نشده است؛ با وجود آنکه دکتر مهدی بیانی عموماً نسخ خطّی مجموعهٔ سلطان القرّائی را دیده است. شیوهٔ نستعلیق شیرازی که کاربردش از نیمهٔ سدهٔ هشتم هجری قمری آغاز شده و نمونه‌های پختهٔ آن در نیمهٔ نخست سدهٔ نهم قمری پدید آمده است؛ با خلق نستعلیق شیوهٔ تبریزی در تبریز و ترویج آن، که از پختگی و زیبایی وافری برخوردار می‌باشد؛ شیوهٔ شیرازی تا پایان سدهٔ نهم رفته رفته منسوخ شده است. نستعلیق شیوهٔ تبریزی که پایهٔ نستعلیق ادوار بعدی به شمار می‌آید و مستقلّ از شیوهٔ نسخ و تعلیق است؛ با گذشت زمان تکوین یافته و خوشنویسان بزرگی در این باب پرورده است.
به خطّ و قلم کاتب نسخهٔ حاضر، مسعود بن منصور بن احمد المتطبّب نسخ دیگری نیز کتابت شده است. حال به سه مورد از آنها از مقالهٔ آقای علی صفری آق قلعه (گزارش میراث، دورهٔ دوم، سال پنجم، شمارهٔ چهل و نهم، بهمن و اسفند ۱۳۹۰، صفحات ۲۰ تا ۲۳) اشاره می‌شود. نخست جُنگ ۲۸۰ چلبی عبدالله افندی: جُنگی است به نظم و نثر از آثار گوناگون عربی و فارسی مورّخ ۷۶۳ قمری در ۱۰۷ برگ که به شمارهٔ ۲۸۰ در مجموعهٔ چلبی عبدالله افندی در کتابخانهٔ سلیمانیّهٔ استانبول نگهداری می‌شود. فیلمی از این جُنگ به شمارهٔ ۵۰۸ در کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود که به اختصار در فهرست میکروفیلم‌های کتابخانهٔ مرکزی دانشگاه تهران (ج یک، صص ۴۹۴ - ۴۹۳) شناسانده شده است. دوّم شاهنامهٔ فردوسی شمارهٔ ۱۵۱۱ خزینهٔ طوپقاپی سرایی: این نسخه مورّخ ۷۷۱ قمری بوده و ششمین دستنویس تاریخ‌دار شناخته شده از شاهنامهٔ فردوسی است. کاتب از دقّت خوبی در کتابت برخوردار بوده است. نسخه دارای ۱۲ نگاره است. سوّم مجموعهٔ ۱۷۶۲ کتابخانهٔ ایا صوفیا: این مجموعه دارای دو منظومهٔ حدیقه الحقیقهٔ سنائی مورّخ صفر سال ۷۹۱ قمری و تحفه العراقین خاقانی مورّخ ربیع الآخر سال ۷۹۱ قمری و همان نسخه است که مهر بایسنغر تیموری در آن دیده می‌شود. هر دو اثر مندرج در این مجموعه توسّط مسعود بن منصور بن احمد متطبّب در شهر شیراز کتابت شده است.
امید چنان است که چاپ انتقادی و بری از تخلیط‌های نا روای دیوان جلال الدّین شاه خوافی با مقابله و مراجعه به تمامی نسخ خطّی موجود در جهان فراهم آید. تا نور و روشنگری مکفی به وسیلهٔ محقّقین و پژوهشگران لایق به وادی تاریکی برخی نسخ خطّی بتابد و حقایق مکتوم ماضی هویدا شوند و در آیینهٔ روزگار نیازمندان فرهنگ و ادب منعکس گردند. نسخۀ توصف شده در چهارمین سال فقدان بانو ناهید خواجه نصیری پرده برداری گردید. بانو ناهید خواجه نصیری خانۀ جدّ مادریش، خانۀ علامۀ فقید جعفر سلطان القرّائی را که به همّت میراث فرهنگی استان در خرداد ماه سال ۱۳۸۶ به شمارۀ ۱۹۲۰۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده بود؛ در اسفند ماه ۱۳۸۷ به اداره میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی واگذار نمود. خانۀ سلطان القرّائی که علامه جعفر سلطان القرّائی و برادران بزرگوارش آیت الله العظمی حاج میرزا جواد آقا و استاد ادب عرب حاج میرزا علی آقا و پدرش شیخ ابوالقاسم و جدّش شیخ عبدالرّحیم در آن نشو و نما یافته و بالیده‌اند؛ تاریخ دویست سالۀ ادب و هنر و فرهنگ و فقه تبریز و آذربایجان و ایران را در سینه خود دارد لیکن خانۀ سلطان القرّائی که بعد از تعمیر و تجهیز جهت مرکز تبریز پژوهی در نظر گرفته شده است؛ امروز با گذشت سی و هفت سال از وفات علامه جعفر سلطان‌القرّائی هنوز متعلّقات آن تملیک نشده و اقدامات جانبی آن نیز پایان نیافته است. البتّه ناگفته نماند که جای بسی تقدیر و قدردانی و تشکّر از ادارۀ محترم میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی می‌باشد اینکه مساعی وافر در این باب مبذول گشته، ازجمله درب ورودی خانۀ سلطان القرّائی کارسازی شده و سردر خانۀ سلطان القرّائی نیز به نحو احسن
بانو ناهید خواجه نصیری – نقّاشی سیاه قلم اثر استاد مجتبی نخجوانی
آماده و نصب گردیده است. امید چنان است که با آزاد سازی محوطه و متعلّقات آن خانه و با اتمام اقدامات جانبی به شکل آبرومند، خانۀ سلطان‌القرّائی به عنوان تاریخ مکتوم دویست سالۀ تبریز در به روی ارباب علم و فرهنگ و ادب بگشاید. بانو ناهید خواجه نصیری به روز پنجشنبه ۱۸ بهمن ماه سال ۱۳۴۱ در تبریز متولّد شد و به روز سه‌شنبه ۲۳ شهریور ماه ۱۴۰۰ به ۵۹ سالگی در اثنای واگیری کرونا از رنج هستی آسود. پدرش حاج محمّد علی خواجه نصیری پیر فرهنگ آذربایجان، بیش از نیم قرن به آموزش و پرورش و فرهنگ آذربایجان خدمت نمود. مادرش بانو ناهید سلطان القرّائی یگانه فرزند علامه جعفر سلطان القرّائی بن شیخ ابوالقاسم بن شیخ عبدالرّحیم سلطان القرّاء تبریزی است. بانو حاجیه خانم ناهید خواجه نصیری که قلمی نیز در نگارش داشت با واگذاری خانۀ سلطان القرّائی به ادارۀ میراث فرهنگی اثری نیک از خویشتن به یادگار گذاشت.
رونمایی از نسخه خطی ۷۵۰ ساله دیوان جلال‌الدین شاه خوافی در تبریز
نظر شما