مشروح گفت و گو با علی مطهری استاد فلسفه دانشگاه تهران در پی می آید:

از ابتدای جنگ تحمیلی شاهد تقویت ملی گرایی در کشور و سطوح رسمی بوده ایم که اوج آن را در مراسم شب عاشورای حسینیه امام خمینی شاهد بودیم. اساسا ملی گرایی با اسلام و تشیع چه نسبتی دارد؟ آیا تأکید امام خمینی بر اسلام، با ملیت و ملی گرایی مغایرت داشت؟

ملی‌گرایی اگر به معنی ناسیونالیسم و ملت‌پرستی و تعصب نژادی باشد، امری مذموم و نکوهیده و مخالف اسلام است. اما ملی‌گرایی به معنی وطن‌دوستی طبیعی است که مغایرتی با اسلام ندارد. آنچه در جریان جنگ 12 روزه و بعد از آن به طور طبیعی بروز پیدا کرد و از طرف نظام هم تبلیغ می‌شود وطن‌دوستی است، نه ناسیونالیسم و تعصب نژادی، و البته باید مراقب باشیم به سمت ناسیونالیسم و ملت‌پرستی نرویم. ناسیونالیسم ابزاری است که استعمار غرب قرنهاست از آن برای جدایی و تفرقه ملتهای مسلمان استفاده می‌کند و پان‌عربیسم و پان‌ترکیسم و پان‌ایرانیسم را به وجود آورده و همان چیزی است که رژیم شاه دنبال می‌کرد و می‌خواست ایران را به ایران باستان و ایران قبل از اسلام بازگرداند و برای این کار جشنهای 2500 سال شاهنشاهی ایران را برگزار کرد و تاریخ اسلامی را تبدیل به تاریخ شاهنشاهی کرد و با اوج گرفتن نهضت اسلامی در سال 1356 نقشه‌های او نقش بر آب شد.

کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» استاد مطهری برای روشن کردن رابطه اسلام و ایران و خنثی کردن این سیاست رژیم شاه به نگارش درآمد. رژیم گذشته در کتابهای درسی و غیر آن تبلیغ می‌کرد که اسلام برای ایران یک امر بیگانه است چون از بیرون ملت ایران آمده است. استاد مطهری در آن کتاب می‌گوید ملاک و معیار ملی بودن یا بیگانه بودن یک پدیده برای یک ملت دو چیز است: یکی این که آیا به طور آزادانه و با اختیار از طرف آن ملت پذیرفته شده یا نه، و دیگر این که آن پدیده آیا رنگ ملت خاصی را دارد یا بی‌رنگ است و جهانی و بشری است. اسلام هردو شرط را دارد، هم از طرف ایرانیان آزادانه و با اختیار طی چند قرن پذیرفته شده و هم رنگ قوم یا نژاد خاصی را ندارد و بی‌رنگ و جهانی و بشری است.

بنابراین، اسلام برای مردم ایران یک امر ملی است و به عبارت دیگر یکی از عناصر مهم هویت ایرانی اسلام است و تفکیک میان ملیت و اسلام درباره ملت ایران خطاست و این طور نیست که ما یک ملت داریم که مظهر آن مثلاً کوروش و داریوش و مانند اینها هستند و یک اسلام داریم که مظهر آن پیامبر اسلام(ص) و امام علی علیه‌السلام و سایر ائمه علیهم‌السلام‌اند. مطمئن باشید که حداقل کوروش که آدم عاقلی بوده اگر در زمان ظهور اسلام بود، اسلام می‌آورد و مسلمان می‌شد.

پس وقتی که از ملیت ایرانی و وطن‌دوستی سخن می‌گوییم، ضمناً درباره اسلام و اسلام‌دوستی هم صحبت کرده‌ایم و وقتی از اسلام می‌گوییم ملیت ایرانی و وطن‌دوستی هم درون آن است. به همین جهت امام خمینی(ره) همیشه از اسلام سخن می‌گفتند که شامل ایران و وطن‌دوستی ایرانیان هم می‌شود و البته با ناسیونالیسم و ملت‌پرستی و تعصب نژادی مغایر است. البته صرف وطن‌دوستی خوب است ولی امری است مشترک میان انسان و سایر جانداران. آنچه مهم تر و با ارزش‌تر و مختص انسان است، مکتب دوستی و یک ایده‌آل فکری مانند اسلام داشتن و در راه تحقق آن فداکاری کردن است. دفاع از وطن‌ نیز در این مقوله جا می‌گیرد.

به نظر شما تأکید امروز بر عنصر ملیت یک رخداد طبیعی به خاطر جنگ است یا انتخابی آگاهانه؟

تأکید امروز بر عنصر ملیت یک رخداد طبیعی است. وقتی که سرزمین مردمی مورد هجوم ناگهانی و ناجوانمردانه و فریبکارانه قرار می‌گیرد، طبیعی است که غرور ملی آن مردم با هر قومیت و گرایش فکری و سیاسی آسیب می‌بیند و حس وطن‌دوستی و دفاع از وطن در آنها بروز پیدا می‌کند. مردم ایران چون از رشد اجتماعی و سیاسی خوبی برخوردارند خیلی زود فهمیدند که نه تنها جمهوری اسلامی بلکه اساساً ایران در خطر است و برنامه‌ای برای انهدام ایران دارند، لذا به سرعت وارد صحنه شدند و حس دفاع از ایران و اسلام را بروز دادند. این امر در کنار واکنش قدرتمند نظامی کشور باعث درخواست توقف جنگ از طرف دشمن خبیث شد.

بنابراین، تأکید بر عنصر ملیت یک رخداد طبیعی به خاطر جنگ است و البته همان طور که عرض کردم ملیت ایرانی جدا از اسلام نیست.

الزامات نگاه ملی چیست؟ امروز مصادیق تقویت حس ملی چگونه می تواند باشد؟

الزامات نگاه ملی همان الزامات وحدت و انسجام ملی است. مصادیق تقویت حس ملی هم همان مصادیق تقویت اتحاد ملی است. باید برخی کارهایی را که در گذشته باعث تفرقه و کمرنگ شدن انسجام ملی می‌شد انجام ندهیم. سیاسیون از گروه گرایی و تعصب جناحی و حزبی بپرهیزند. در اظهارنظرها از تخریب یکدیگر خودداری و تقوا را رعایت کنند. مجلس و دولت به اولویت ها بپردازند و در بهبود معیشت مردم و کاهش گرانی‌ها متحد عمل کنند. از طرف دیگر در انتخابات‌های آینده نوع بررسی صلاحیتها که موجب حذف بسیاری از افراد صالح و کاهش مشارکت مردم می‌شد تغییر کند. اتحاد ملی با مشارکت بالای مردم در اداره کشور دوام پیدا می‌کند.

تجربیات و مشاهدات شما از روحیه ملی در سطوح مختلف جامعه طی این روزها چیست؟ لطفا شرح دهید.

آنچه که من در آن 12 روز و بعد از آن به طور مستقیم یا از طریق تلویزیون مشاهده کردم، واقعاً غرورآفرین بود و گاهی هم اشکم جاری می‌شد. حرفهایی که جوانهایی که انقلاب و جنگ را ندیده‌اند می‌گفتند یا احساساتی که خانم ها نشان می‌دادند و همین طور پیرمردان و پیرزنان، دل انسان را محکم می‌کرد که این ملت تا آخر ایستاده است. این روزها هم این اظهارات و ابراز احساسات ادامه دارد و همین امر به اضافه قدرت و آمادگی نیروهای مسلح باعث خواهد شد که فکر تهاجم مجدد در مخیله دشمن خطور نکند.

علی مطهری: کوروش که آدم عاقلی بوده اگر در زمان ظهور اسلام بود، اسلام می‌آورد و مسلمان می‌شد/ آنچه در جریان جنگ بروز پیدا کرد، وطن‌دوستی است نه ناسیونالیسم