در قلب تاریخ ایران، داستان بیمارستان‌هایی نهفته است که از دوران باستان تا عصر مدرن، به عنوان پیشگامان طب و مراکز درمانی عمل کرده‌اند. از جندی‌شاپور تا بیمارستان‌های مدرن تهران.

دوران قبل از اسلام: آغاز مراکز درمانی

در دوران باستان، ایران به دلیل پیشرفت‌های علمی و فرهنگی خود، یکی از مراکز اصلی پزشکی جهان بود. بیمارستان‌ها در این دوره بیشتر به صورت مراکز درمانی و آموزشی عمل می‌کردند.

در دوران هخامنشیان، توجه ویژه‌ای به بهداشت عمومی و درمان بیماران وجود داشت. پزشکان متخصص در دربار شاهنشاهان هخامنشی حضور داشتند و خدمات پزشکی ارائه می‌دادند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که مراکز درمانی اولیه در شهرهایی مانند شوش و اکباتان وجود داشتند که به درمان بیماری‌ها و آموزش پزشکان اختصاص داشتند.

جندی‌شاپور: نخستین بیمارستان علمی جهان

دانشگاه جندی‌شاپور که در زمان ساسانیان تأسیس شد، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان بود. این مرکز شامل بیمارستان، مدرسه پزشکی، و داروخانه بود.

پزشکان برجسته‌ای از سراسر جهان، از جمله یونان، هند، و روم، به جندی‌شاپور دعوت شدند تا دانش خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند.

جندی‌شاپور الگویی برای بیمارستان‌های اسلامی شد و نقش مهمی در انتقال دانش پزشکی به جهان اسلام ایفا کرد.

دوران اسلامی: شکوفایی علم پزشکی

با ورود اسلام به ایران، علم پزشکی و بیمارستان‌سازی وارد مرحله جدیدی شد. بیمارستان‌ها در این دوره نه تنها مکان‌هایی برای درمان بیماران بودند بلکه به عنوان مراکز آموزش پزشکی نیز عمل می‌کردند.

پس از فتح ایران توسط مسلمانان، بسیاری از دانشمندان ایرانی همچنان به توسعه علم پزشکی ادامه دادند. بیمارستان‌هایی مانند بیمارستان مرو و زرنگ سیستان در این دوره تأسیس شدند.

این مراکز مجهز به کتابخانه‌های علمی بودند که آثار پزشکان برجسته‌ای مانند بقراط، جالینوس، و پزشکان ایرانی را نگهداری می‌کردند.

پزشکانی مانند محمد بن زکریای رازی و ابن‌سینا نقش مهمی در توسعه دانش پزشکی ایفا کردند. آثار آن‌ها نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان اسلام مورد استفاده قرار گرفت.

رازی نخستین کسی بود که مفهوم "بیمارستان" را با ساختار مدرن معرفی کرد. او مدیریت بیمارستان ری را برعهده داشت که یکی از بزرگ‌ترین مراکز درمانی آن زمان بود.

دوره قاجاریه نقطه عطفی در تاریخ پزشکی ایران است. با سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا و مشاهده پیشرفت‌های پزشکی غربی، تصمیمات مهمی برای مدرن‌سازی زیرساخت‌های درمانی ایران گرفته شد.

مریضخانه دولتی: نخستین بیمارستان مدرن

مریضخانه دولتی که بعدها به بیمارستان سینا تغییر نام داد، نخستین بیمارستان مدرن ایران بود. این مرکز توسط ناظم‌الاطباء در سال ۱۲۹۰ هجری قمری (۱۲۵۲ شمسی) تأسیس شد. هدف اصلی آن ارائه خدمات رایگان درمانی به مردم و آموزش دانشجویان پزشکی دارالفنون بود. این بیمارستان مجهز به بخش‌های مختلف مانند جراحی، داروخانه، و اتاق‌های بستری بود.

ناصر نجمی در این باره می نویسد: ناصرالدین شاه در یکی از سفرهای خود به فرنگستان ضمن بازدید از نقاط مختلف شهرها از چند بیمارستان هم بازدید به عمل آورده توجه شاه قاجار به اهمیت چنین محل و نقشی که در معالجه و مداوای بیماران داشت جلب گردید بطوریکه بلافاصله پس از بازگشت به ایران دستور تأسیس یک بیمارستان مجهز را صادر کرد و این وظیفه مهم را به عهده ناظم الاطباء، طبیب مخصوص خود واگذار کرد، ناظم الاطبا پس از تفحص و جستجوی زیاد محلی را در نزدیک چهارراه حسن آباد پیدا کرد و آن را به بیمارستان اختصاص داد و نام آن را هم مریضخانه دولتی گذاشت.

ناظم الاطبا سال ها ریاست مریضخانه دولتی را به عهده داشت و پس از او چند نفر دیگر این کار را عهده دار گردیدند و سرانجام در سال 1319 شمسی نام مریضخانه دولتی به بیمارستان سینا تغییر یافت.

اعتماد السلطنه در خاطرات درباره نخستین بیمارستان ایران و امکانات آن می نویسد: این مریضخانه چند سال است بنا شده یعنی چهار سال است، عمارت و محوطه بسیار عالی می باشد که همیشه بیست و پنج نفر مریض در اینجا معالجه می شوند و دوا و غذا و لباس و تخت خواب و لحاف و سایر لوازم بیماران از جانب دولت داده می شود و سه نفر طبیب و سایر لوازم بیماران از جانب دولت داده می شود و سه نفر طبیب و جراح بسیار قابل که از مدرسه دارالفنون تعیین شده اند دائماً مواظب مرضا هستند.

پس از تأسیس مریضخانه دولتی، چندین بیمارستان دیگر نیز در تهران و سایر شهرهای بزرگ ساخته شدند. نمونه‌هایی مانند بیمارستان وزیری توسط خیرین تأسیس شدند.

دارالفنون نیز با دعوت پزشکان اروپایی برای تدریس طب نوین نقش مهمی در پیوند طب سنتی و مدرن ایفا کرد. در مدرسه دارالفنون شعبه ای به نام رشته طب دایر و مقرر شد دانشجویان رشته طب از نظر آموزشی از مریضخانه دولتی استفاده نمایند، چنانکه هفته ای چندبار دانشجویان رشته طب دارالفنون به همراه استادان خود به بیمارستان دولتی مراجعه کرده و در اطاق هایی که بیماران بستری بودند آموزش عملی می دیدند.

یکی از چالش‌های اصلی دوره قاجار کمبود پزشکان متخصص بود. برای رفع این مشکل، دولت اقدام به اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا کرد تا علوم نوین پزشکی را بیاموزند.

همچنین تلاش‌هایی برای استانداردسازی روش‌های درمانی صورت گرفت که منجر به ارتقاء سطح خدمات درمانی شد.

وضعیت بیمارستان‌ها در دوره پهلوی

دوره پهلوی، به ویژه پهلوی دوم، دوره‌ای از تلاش برای مدرن‌سازی زیرساخت‌های درمانی ایران بود. با این حال، چالش‌های زیادی در این زمینه وجود داشت که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در دوره پهلوی، کمبود پزشک متخصص بود. آنتونی پارسونز، سفیر سابق انگلستان در ایران، اشاره می‌کند که در حوالی سال ۱۳۴۵، ایران تنها ۱۱ هزار پزشک داشت، در حالی که به ۴۰ تا ۵۰ هزار پزشک نیاز داشت. این کمبود منجر به تمرکز پزشکان در تهران و شهرهای بزرگ شد.

همچنین خدمات درمانی در این دوره بسیار گران بود و بسیاری از مردم توانایی پرداخت هزینه‌های درمانی را نداشتند. این مشکل به ویژه در بین طبقات فقیر جامعه بیشتر بود.

دسترسی به دارو یکی دیگر از چالش‌های مهم بود. در تلگراف تاریخی مردم دزفول به نخست‌وزیر، نبود دارو از عوامل شیوع بیماری‌ها ذکر شده است.

علاوه بر این بسیاری از شهرهای ایران فاقد بیمارستان‌های معتبر بودند. با وجود چالش‌ها، تلاش‌هایی برای توسعه زیرساخت‌های درمانی انجام شد. در دوره پهلوی دوم، بیمارستان‌های دولتی در شهرستان‌ها تأسیس شدند و خدمات درمانی رایگان برای مردم ارائه شد.

اداره کل صحیه مملکتی با اعزام پزشک و ارسال دارو و واکسن به اجرای اقدامات بهداشتی پرداخت و در جلوگیری از گسترش بیماری وبا موفق بود. گذشته از این محمدرضا پهلوی فرمان تاسیس سپاه بهداشت را صادر کرد که اگرچه با نارسایی‌هایی مواجه شد، اما بر بهداشت عمومی تأثیر گذاشت.

با این وصف در دوره پهلوی، به دلیل کمبود پزشک متخصص ایرانی، بسیاری از پزشکان خارجی، از جمله هندی و پاکستانی، به ایران دعوت شدند تا در مراکز درمانی کشور فعالیت کنند. این اقدام به دلیل نیاز شدید به پزشکان متخصص و نبود کافی نیروی انسانی در ایران بود.

دوره پهلوی با چالش‌های زیادی در حوزه بهداشت و درمان مواجه بود، اما تلاش‌هایی برای توسعه زیرساخت‌های درمانی انجام شد. با این حال، کمبود پزشک متخصص و گرانی خدمات درمانی از مهم‌ترین مشکلات این دوره بود که منجر به حضور پزشکان خارجی در ایران شد.

بیمارستان چه زمانی وارد ایران شد؟ / جندی شاپور، الگویی برای جهان / از مراکز علمی ساسانیان تا توسعه در دوره اسلامی