بیش از یک قرن است که خط باستانی تمدن «دره‌ی سند» پژوهشگران را شگفت‌زده کرده است. این نمادهای تصویری که از سوی تمدن «دره‌ی سند» (تمدنی که بیش از پنج هزار سال پیش در مناطق امروزی هند و پاکستان شکل گرفت) به جا مانده‌اند، روی هزاران لوح مسی، سفال، برنز و مُهرهای حکاکی‌شده یافت شده‌اند. اما متأسفانه، هیچ متنی شبیه به متن چندزبانه «سنگ روزِتا» کشف نشده است تا به رمزگشایی خطوط یک کتیبه کمک کند.

اکنون، برای تحریک روند رمزگشایی این خط، ایالت «تامیل نادوی» هند جایزه‌ یک میلیون دلاری را برای کارشناسانی که بتوانند خط «دره‌ی سند» را با موفقیت تفسیر کنند، در نظر گرفته است.

«ام. کِی. استالین» رئیس‌ وزرای این ایالت گفت: «ما قادر به رمزگشایی خط تمدن دره‌ سند که روزگاری شکوفا بود، نیستیم. این خط حتی پس از ۱۰۰ سال همچنان یک معما باقی مانده است. باستان‌شناسان، متخصصان کامپیوتر تامیلی و زبان‌شناسان سراسر جهان در تلاش بوده‌اند تا این خط را رمزگشایی کنند. برای تشویق این پژوهش، دولت یک میلیون دلار جایزه ارائه خواهد کرد.»

«استالین» این سخنان را در مراسم صدمین سالگرد کشف تمدن «دره‌ی سند» توسط باستان‌شناسی به نام «جان مارشال» بیان کرد. حفاری‌های مارشال در دهه‌ی ۱۹۲۰ میلادی، شهرهای هَرَپّا و موهنجودارو، که هر دو از عناصر کلیدی جامعه‌ی باستانی «دره‌ی سند» بودند، به همراه آثاری که خط رازآلود «سند» روی آن‌ها نقش بسته بود آشکار کرد.

تمدن «دره‌ سند» که از ۳۳۰۰ پیش از میلاد تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد ادامه داشت، یکی از نخستین تمدن‌های این منطقه به‌شمار می‌رود که در دشت‌های حاصلخیز رود «سند» شکوفا شد. سکونتگاه‌های آن، از جمله هَرَپّا و موهنجودارو، در اوج دوران شکوفایی خود با زیرساخت‌هایی که شامل معماری پیشرفته، برنامه‌ریزی شهری، سیستم‌های فاضلاب و تأمین آب و بقایای فنون متالورژی بود، احتمالاً تا ۶۰هزار نفر جمعیت داشته‌اند. به نظر می‌رسد این تمدن با خشک شدن منطقه رو به زوال رفت.

با این وجود، خط مرموز آن که روی حدود چهارهزار اثر باستانی که تا دهه‌ ۱۹۹۰ جمع‌آوری شده‌اند، دیده می‌شود، همچنان دانشمندان را سردرگم کرده است. آنچه تاکنون شناسایی شده، بیش از ۴۰۰ نماد متمایز است که به نظر می‌رسد از راست به چپ خوانده می‌شوند. هرگونه ارتباط آن با سیستم‌های نوشتاری بعدی همچنان نامشخص است.

عوامل متعددی مانع رمزگشایی این خط شده‌ است. از یک سو، مجموعه‌ نوشتارهای سند کوچک است و کتیبه‌ها به طرز چشمگیری کوتاهند، به طوری که میانگین طول آن‌ها تنها پنج نماد است. افزون بر این، زبان گفتاری تمدن سند یا هَرَپّایی ناشناخته است، بنابراین نمی‌توان دانست که این خط دقیقاً چه چیزی را بیان می‌کند. به دلیل کوتاهی کتیبه‌ها، حتی این پرسش مطرح است که آیا این خط اصلاً زبان گفتاری را منتقل می‌کند یا نه.

برخلاف رمزگشایی هیروگلیف‌های مصری، تاکنون هیچ متن دوزبانه‌ای در کتیبه‌ها مانند «سنگ روزِتا» یافت نشده است. در حالی که متون بازمانده از فرمانروایان باستانی مصر، مانند بطلمیوس و رامسس، سرنخ‌هایی برای رمزگشایی هیروگلیف‌ها فراهم کردند، هیچ سندی درباره‌ رهبران یا شخصیت‌های تمدن «سند» در دسترس نیست.

«آسکو پارپولا»، ‌هندشناس برجسته به «بی‌بی‌سی» گفت: «خط دره‌ سند شاید مهم‌ترین سیستم نوشتاری باشد که هنوز رمزگشایی نشده است.»

با این حال، پیشرفت‌های فناوری به پژوهشگران کمک کرده است تا اندکی پیش بروند. برای نمونه، «نیشا یاداو»، استاد مؤسسه‌ تحقیقات بنیادین Tata هند، یک مدل یادگیری ماشینی را برای تحلیل ساختار خط دره‌ سند به کار گرفته است. تاکنون این گروه از محققان ۶۷ نماد را شناسایی کرده‌اند که ۸۰ درصد نوشتار را تشکیل می‌دهند و یک نماد که به نظر می‌رسد کوزه‌ای با دو دسته باشد، رایج‌ترین علامت است.

با این وجود، «یاداو» به بی‌بی‌سی گفت: «ما هنوز نمی‌دانیم که این نمادها کلمات کامل هستند، یا بخشی از یک کلمه یا قسمتی از یک جمله‌اند.»

دولت هند درحالی این چالش را مطرح کرده است که پیش‌تر در سال ۲۰۲۳ پژوهشگران دانشگاه کنتاکی برای رمزگشایی طومارهای هرکولانیوم رقابت مشابهی را برگزار کردند. این طومارهای دوهزار ساله به شدت سوخته و آسیب‌دیده هستند که در اثر فوران آتشفشان وزوو به سختی تا به امروز باقی مانده‌اند.

این رقابت که «چالش وزوو» نام گرفته است، از تصویربرداری پرتو ایکس همراه با هوش مصنوعی برای تشخیص جوهر روی سطوح استفاده کرده است و از شرکت‌کنندگان دعوت کرده است تا این طومارها را رمزگشایی کنند و برای آن جایزه ۳۵۰هزار دلاری تعیین شده است. این رقابت تاکنون منجر به رمزگشایی واژه‌ «Porphyrasـ» (واژه‌ای یونانی به معنای «بنفش») و خواندن بیش از دوهزار حرف یونانی باستانی در یکی از طومارهایی شده که احتمالاً توسط فیلسوف «فیلودموس» نوشته شده است.