شتاب گرفتن روند سالمندی جمعیت در ایران و جهان، به‌ویژه در کلان‌شهرهایی مانند تهران، زنگ خطری جدی برای نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و شهری به صدا درآورده است؛ پدیده‌ای که اگرچه حاصل افزایش امید به زندگی و پیشرفت‌های بهداشتی است، اما در صورت فقدان برنامه‌ریزی جامع می‌تواند به یکی از مهم‌ترین چالش‌های آینده کشور تبدیل شود.

در همین زمینه، مدیرعامل مؤسسه همیاری با تشریح ابعاد مختلف سالمندی جمعیت، از وضعیت نگران‌کننده ایران و پایتخت و الزامات سیاست‌گذاری در این حوزه سخن گفته است.

امیرحسین قاسمی مدیرعامل مؤسسه همیاری اظهار کرد: جمعیت جهان در حال دگرگونی است و یکی از مهم‌ترین تغییرات، ورود به عصر «سالمندی جمعیت» است؛ عصری که در آن سهم افراد بالای ۶۰ یا ۶۵ سال به‌سرعت افزایش می‌یابد و ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و شهری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. اگرچه این روند، نشانه‌ای از موفقیت بشر در افزایش امید به زندگی است، اما چالش‌های قابل‌توجهی نیز به همراه دارد؛ چالش‌هایی که اگر به‌موقع برای آن‌ها برنامه‌ریزی نشود، می‌توانند کیفیت زندگی شهروندان و کارآمدی نظام خدمات عمومی را دچار بحران کنند.

تا سال ۲۰۵۰ سالمندان جهان به ۱.۵ میلیارد نفر می‌رسند

قاسمی با اشاره به روند پیری جمعیت در دنیا، گفت: در حال حاضر حدود ۱۰ درصد جمعیت جهان بالای ۶۵ سال هستند؛ رقمی که نسبت به ۵۰ سال گذشته تقریباً دوبرابر شده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۵۰ تعداد سالمندان جهان به ۱.۵ میلیارد نفر خواهد رسید و سهم آن‌ها از جمعیت کل به حدود ۱۶ درصد می‌رسد.

کشورهای توسعه‌یافته زودتر وارد این مرحله شدند، اما امروز کشورهای درحال‌توسعه نیز با سرعتی بسیار بیشتر به سمت سالمندی می‌روند. کاهش نرخ باروری، افزایش امید به زندگی، بهبود وضعیت بهداشت و تحولات پزشکی از عوامل اصلی این تغییر هستند. اروپا و شرق آسیا بیشترین سهم سالمندان جهان را دارند و کشورهایی مانند ژاپن و ایتالیا در صدر این فهرست قرار می‌گیرند.

یک‌پنجم جمعیت ایران تا ۲۰۵۰ سالمند می‌شود

وی همچنین به وضعیت سالمندی مردم کشورمان در ده‌های آینده و خاطرنشان کرد: در ایران، سهم جمعیت ۶۵ سال به بالا اکنون حدود ۸ درصد و جمعیت ۶۰ سال به بالا حدود ۱۲ درصد است؛ اما بر اساس برآوردها تا سال ۲۰۵۰، حدود یک‌پنجم جمعیت کشور بالای ۶۵ سال خواهد بود و گروه ۶۰ سال به بالا به حدود ۳۰ درصد می‌رسد. ریشه‌های این روند کاملاً روشن است: کاهش شدید نرخ باروری طی سه دهه، افزایش امید به زندگی، تأخیر در ازدواج، کاهش تعداد فرزندان و تغییر سبک زندگی شهری. علاوه بر این، مهاجرت نیروهای جوان باعث شده میانگین سنی جمعیت سریع‌تر افزایش یابد و ایران در پایان مرحله گذار جمعیتی قرار گیرد.

چهره سالمندی بر روی پیکر تهران

مدیرعامل مؤسسه همیاری همچنین در ادامه این گفت‌وگو از سرعت سالمندی تهرانی‌ها خبر داد و اظهار کرد: سالمندی در تهران سرعت بیشتری دارد. امروز حدود ۱۱ تا ۱۳ درصد جمعیت پایتخت را افراد ۶۰ سال به بالا تشکیل می‌دهند و در مناطق قدیمی‌تر شهر، این سهم به ۱۸ درصد می‌رسد. این روند به معنی افزایش نیاز شهر به زیرساخت‌ها، خدمات و برنامه‌های خاص سالمندان است؛ درحالی‌که تهران هنوز برای این موج آمادگی لازم را ندارد.

وی بر ضرورت توجه به مناسب‌سازی فضاهای شهری ویژه سالمند تأکید و عنوان کرد: کمبود پیاده‌روهای استاندارد، رمپ‌ها و فضاهای مناسب‌سازی شده، محدودیت دسترسی به حمل‌ونقل عمومی، کمبود فضاهای فرهنگی و تفریحی مناسب سالمندان و فشار روزافزون بر خدمات درمانی از مهم‌ترین چالش‌هاست. در کنار آن، مشکلات اقتصادی، وابستگی مالی، تنهایی و انزوا، نگرش‌های منفی جامعه نسبت به سالمندی و شکاف دیجیتال چالش‌های اجتماعی و فرهنگی این گروه را تشدید می‌کند.

قاسمی یادآور شد: اگرچه سالمندی می‌تواند فشار زیادی بر خدمات سلامت، نظام بازنشستگی و بازار کار وارد کند، اما در سوی دیگر فرصت‌هایی نیز ایجاد می‌کند. توسعه اقتصاد سالمندی، استفاده از دانش و تجربه سالمندان، تقویت پیوندهای اجتماعی و ایجاد خدمات نوآورانه از جمله ظرفیت‌هایی است که می‌تواند به سرمایه‌ای مهم برای آینده تبدیل شود به شرط آنکه سیاست‌گذاری، منسجم و آینده‌نگر باشد.

برای مدیریت سالمندی در کشور چه باید کرد؟

وی راهکارهای ضروری برای مدریت سالمندی در کشور را این گونه تشریح کرد: برای مدیریت صحیح روند سالمندی، باید مجموعه‌ای هماهنگ از اقدامات اقتصادی، اجتماعی و شهری در دستور کار قرار گیرد:

۱. اقتصادی: افزایش سطح مستمری سالمندان، حمایت از سالمندان کم‌درآمد، فراهم‌کردن امکان اشتغال سبک و کاهش هزینه‌های درمان.

۲. بهداشتی و درمانی: ایجاد مراکز تخصصی سالمندان، توسعه خدمات توان‌بخشی و روان‌شناسی، تقویت برنامه‌های پیشگیری و ارتقای سلامت و توسعه مراقبت‌های خانگی.

۳. شهری: مناسب‌سازی فضاهای عمومی و حمل‌ونقل، ایجاد فضاهای تفریحی و فرهنگی ویژه سالمندان، و طراحی مسکن متناسب با نیازهای این گروه.

۴. اجتماعی و فرهنگی: کاهش انزوا از طریق فعالیت‌های جمعی، آموزش مهارت‌های دیجیتال به سالمندان و تغییر نگرش جامعه نسبت به سالمندی.

۵. سیاستی و حکمرانی: تدوین برنامه جامع و ملی سالمندی، همکاری میان دستگاه‌ها، آینده‌پژوهی در حوزه جمعیت و ارتقای آگاهی عمومی.

سالمندی جمعیت، واقعیتی اجتناب‌ناپذیر است؛ نه بحران مطلق و نه فرصت مطلق. تهران و ایران در سال‌های آینده با جامعه‌ای مواجه خواهند شد که سالمندان بخش بزرگی از آن را تشکیل می‌دهند. اگر امروز برای این تغییر بزرگ آماده نشویم، فردا با هزینه‌های سنگین اجتماعی و اقتصادی مواجه خواهیم شد. اما اگر با نگاه علمی و سیاست‌گذاری دقیق پیش برویم، سالمندی نه‌تنها تهدید نیست، بلکه می‌تواند به فرصتی برای تولید دانش، توسعه خدمات نو و تقویت سرمایه اجتماعی تبدیل شود.