رشت که به واسطه‌های بارش‌های ریز و درشت مداومش به شهر «باران‌های نقره‌ای» شهرت دارد، باعث شده بسیاری از گردشگران و مسافران در کنار تمام جاذبه‌های بی‌نظیر این شهر، به شوق قدم زدن زیر باران و گذراندن زمانی در کنار رودهای پرآب یا طبیعت زیبای سد سقالکسار به این شهر سفر کنند. اما امسال نه خبری از باران بود و نه دیگر آبی در دریاچه سقالکسار باقی مانده است و این بی‌آبی و کم‌آبی دامن بسیاری از رودهای گیلان را از غرب تا شرق ابن استان گرفته است.

گیلان، به واسطه‌ برخورداری از یک طبیعت بسیار زیبا، سرسبز و بکر و همچنین به‌دلیل داشتن آب و هوایی مرطوب، یکی از مهم‌ترین و محبوب‌ترین مقاصد سفر در تمام فصول است که جاذبه‌های طبیعی آن همچون رودهای روان و پرآب، دریاچه‌های بسیار زیبا در وسط جنگل‌های بکر هر بیننده‌ای را مسحور خود می‌کند، اما با تداوم پنج ساله خشکسالی، دیگر نه خبری از طراوت و سرسبزی در این استان است و نه خبری از رودهای روان خنک و نه حتی دریاچه‌های پرآبی که بتوان از این گرمای طاقت فرسای تابستان به آن‌ها پناه برد.

در چند هفته اخیر، خشک شدن سد خاکی سقالکسار که یکی از محبوب‌ترین مقاصد گردشگری رشت به‌شمار می‌رود، همه را در شوکی جدید در کنار شوک بحران آبی تهران، اصفهان و دیگر استان‌ها فرو برد. زیرا، خشک شدن منابع آبی گیلان به‌عنوان پربارش‌ترین استان کشور، همزمان با دیگر استان‌های خشک کشور، چندان باورپذیر نیست. در تصور عمده افراد، زمانی از خشکسالی حرفی به میان می‌آید، مناطق کویری و خشک و شهرهایی که با کاهش باران و بحران آب مواجه هستند مجسم می‌شود، از این رو درگیر شدن استان‌های شمالی به تنش‌های آبی و خشکسالی در کشاورزی و تامین آب شرب تقریبا دور از تصور است، اما حالا به واقعیت تبدیل شده است. و این اتفاق می‌تواند زنگ هشداری برای وقوع بحران‌های جدی در سال‌های بعد باشد که حتی گیلان پرآب و پربارش نیز به استانی بی‌آب تبدیل شود.

بحران‌های آبی در گیلان

عمق کم‌آبی گیلان را می‌توان در سد سفیدرود یا همان سد منجیل که اصلی‌ترین سد گیلان است مشاهده کرد که با معضل کاهش میزان آب ورودی مواجه شده است. سد سفید رود که آب خود را از رودخانه سفیدرود و قزل اوزن و شاهرود تامین می‌کند، به‌عنوان اصلی‌ترین منبع آبی تأمین کننده آب شرب و کشاورزی استان به شمار می‌رود که حدود دو سوم کشاورزی استان به این آب وابسته است. امسال به واسطه کاهش بارندگی میزان آب ورودی به سد در پایین‌ترین میزان خود رسید. در مرداد امسال برخی منابع از کاهش 73درصدی آب ذخیره شده در پشت سد خبر دادند. همچنین، به گفته مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای گیلان، ذخیره آب پشت سد در خرداد ماه به 480 میلیون متر مکعب یعنی چیزی کمتر از نصف آن رسیده است. این در حالی است که حجم مخزن آب در سد منجیل در شرایط معمول باید یک میلیارد و 50 میلیون متر مکعب باشد. این میزان در سال گذشته 670 میلیون متر مکعب بود که امسال به پایین‌ترین سطح ممکن خود رسید.

این بحران بی‌آبی تنها محدود به سد منجیل نیست، بلکه بسیاری از رودخانه‌های گیلان نیز با خشکی مواجه شده‌اند. رودخانه سیاه‌درویشان در انزلی، رودخانه‌های گازگیشه، باقلاکش، شکرکش و بسیاری از رودهای دیگر در این استان نمونه‌های بارزی از بحران کم‌آبی و کاهش بارندگی در این استان پربارش است.

براساس داده‌های موجود از سازمان هواشناسی کشور، میزان بارندگی سالانه درسطح استان گیلان در حدود 1100 میلی متر است که حتی از متوسط بارش سالانه جهان با رقم 750 میلی متر نیز بیشتر است. همچنین این رقم معادل 4 برابر بارش متوسط سالانه کل کشور است. رشت نیز به‌عنوان یکی از پربارش‌ترین شهرهای ایران سالانه شاهد 1337.5 میلی‌متر بارش در سال بوده است. اما در سال آبی جاری، میزان بارندگی با کاهش بیش از 30درصدی همراه بوده و تا خرداد میزان بارش به 800 میلی متر رسیده است که البته با شروع تابستان، گرما و کاهش باران در گیلان رکورد زد و اختلاف دما تا 6 درجه بالاتر از میانگین و کاهش 70درصدی باران، وضعیت کم‌سابقه‌ای را برای استان رقم زد. این سطح گرمایش و کم بارشی، تنها محدود به شهرها و جلگه‌ها نبوده، حتی ییلاقات گیلان نیز گرمای طاقت‌فرسایی را پشت سر گذاشته‌اند.

سد سقالکسار در سال‌های قبل به واسطه دریاچه بسیار زیبا و پرآبش طرح‌های حفاظتی ویژه‌ای را برای آن در نظر گرفته بوده بودند، به‌ عنوان مثال برای آموزش به گردشگران برای حفاظت از محیط زیست در هنگام ورود، ضمن دریافت ورودی 5هزار تومانی به همه خودروها یک کیسه زباله برای جمع‌آوری زباله‌ها ارائه می‌شد و هر خودرویی که هنگام بازگشت زباله‌های خود را تحویل می‌داد، مبلغ 4500 تومان از پول ورودی به آنها عودت داده می‌شد. به مرور جمع‌آوری زباله توسط گردشگران به یک روتین و فرهنگ تبدیل شده بود و تقریبا تا سال 98، تا پیش از همه‌گیری کرونا، ارائه کیسه زباله در ورودی این مقصد گردشگری وجود داشت، اما پس از آن که دیگر خبری از کیسه زباله نبود، و گرما و کم بارشی هم به آن افزوده شد، هر سال شاهد کمتر شدن آب دریاچه و رها کردن زباله‌ها در طبیعت بودیم. البته ورود انبوه گردشگران نیز در این تغییر اقلیمی و خشک شدن آب بی‌تأثیر نبوده است. اگرچه به گفته مدیریت بحران گیلان، خشک شدن سد سقالکسار به واسطه مصرف آب دریاچه برای مصارف کشاورزی رخ داده و با بارش‌های پاییز جبران می‌شود، اما پیش‌بینی‌ها از بارندگی در سال جاری حاکی از در پیش داشتن زمستانی گرم و کم بارش است که به مراتب کمتر از سال بارندگی جاری خواهد بود. در نتیجه در تابستان سال بعد، احتمالا شاهد خشک شدن دریاچه‌های دیگری از استان و از دست رفتن مقاصد تفریحی دیگری خواهیم بود.

دلایل ۴گانه تغییرات اقلیمی گیلان

تغییرات اقلیمی در گیلان را نمی‌توان تنها به کاهش بارندگی و گرمایش زمین نسبت داد و از آن با عنوان تنها دلیل خشکسالی پنج ساله درگیلان یاد کرد؛ بلکه سه عامل مهم دیگر نیز در این تغییرات اقلیمی دخیل هستند که نمی‌توان اثرگذاری آن‌ها را نادیده گرفت.

یکی از مهم‌ترین دلایل تغییرات اقلیمی را باید در ساخت و ساز بی‌رویه و گسترش ویلاسازی دانست که ویلاها یکی پس از دیگری به شکل قارچ‌گونه جایگزین درختان و مزارع کشاورزی می‌شوند. قفل تغییر کاربری امسال شکسته شد و به افراد بومی و در کل صاحبان زمین در گیلان اجازه تغییر کاربری و ساخت خانه و ویلا داده شد، که باعث شده بیش از گذشته شاهد خرد شدن زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها و شالیزارها باشیم و صف‌های طولانی برای دریافت مجوز تغییر کاربری و در نتیجه افزایش بی‌رویه ساخت و ساز و افزایش جمعیت در گیلان شکل بگیرد که این خود به‌عنوان یک عامل مخرب برای منابع آبی و طبیعی استان خواهد بود. ساخت و ساز تا آن‌جا پیش رفته که حتی در نوک کوه‌ها هم ویلاهایی لوکس سربرآورده‌اند و هیچ محدودیت و نظارتی برای جلوگیری از آن وجود ندارد.

سومین دلیل اثرگذار و مهم‌تر، عدم مدیریت در حفط و نگهداشت منابع آبی است. و اما یکی از بزرگترین بحران‌های گیلان نبود مدیریت دپوی زباله است که پساب‌ها و شیرابه‌های آن تا سطح آب‌های سطحی و حتی آب‌های زیرزمینی نفوذ می‌کنند و منجر به آلودگی آب‌ها و به خطر افتادن منابع آبی استان شده است. از طرف دیگر با وجود برخورداری از بیشترین بارش در سطح کشور، اما اقدامی جدی در جهت حفظ باران‌ها و هدایت آنها به آب‌های زیرزمینی وجود ندارد.

چهارمین دلیل مهم را باید در رفتار افراد دانست؛ چه مردمان بومی استان و چه انبوه گردشگران که به استان وارد می‌شوند. رهاسازی زباله‌ها در طبیعت، قطع درختان، روشن کردن آتش، و ورود بیش از ظرفیت منطقه در مقاصد گردشگری، خود به عامل مهمی برای تغییرات اقلیمی و آسیب به منابع طبیعی و آبی استان تبدیل شده است. هدر رفت و مصرف آب به واسطه ورود گردشگران طی یک دهه اخیر افزایش یافته است و فعالان گردشگری استان از هتل‌ها و بومگردی‌ها تا مراکز تفریحی اقدامی در جهت کاهش مصرف آب و آموزش به مسافران انجام نداده‌اند و این رفتارهای مخرب حالا بلای جان یکی از زیباترین استان‌های کشور شده است.