توتون و تنباکو، از جمله این وارداتی است که نه فقط سبک زندگی، بلکه ساختار اقتصادی و حتی مسیر تاریخ سیاسی ایران را نیز دگرگون کرد. اما این گیاه چگونه و از چه زمانی پا به خاک ایران گذاشت و چگونه از عادت اشرافی به جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی مردم بدل شد؟

ورود نخستین دانه‌ها: از پرتغال تا دربار صفویه

ورود تنباکو به ایران به طور دقیق به قرن شانزدهم میلادی (دوره صفویه) بازمی‌گردد. در آن زمان، پرتغالی‌ها که از نخستین اروپاییان حاضر در ایران بودند، دانه‌های این گیاه را به همراه خود آوردند و به تدریج آن را در خاک ایران کشت کردند. نخستین نشانه‌های مصرف تنباکو، نه در میان مردم عادی، بلکه در دربار صفوی و میان اشراف و بزرگان دیده شد. دود کردن تنباکو، ابتدا نشانه‌ای از تجدد و تعلق به طبقه فرادست بود و قلیان و چپق به عنوان ابزارهای لوکس در مجالس شاهان و درباریان جای گرفتند.

از دربار تا بازار: گسترش مردمی شدن دود

با گذشت زمان، مصرف تنباکو از دربار به بازار و از اشراف به مردم عادی سرایت کرد. در قرن هفدهم و هجدهم، قهوه‌خانه‌ها و بازارها به محافل دود و قلیان بدل شدند. نقل است که در ماه رمضان، نخستین کاری که ایرانیان پس از افطار انجام می‌دادند، روشن کردن چپق یا قلیان بود. حتی سفرنامه‌نویسان اروپایی مانند تاورنیه در قرن نوزدهم نوشتند: «اکثریت ایرانیان حاضرند از نان بگذرند اما از دخانیاتشان نه!».

در این دوره، مصرف توتون و تنباکو به حدی گسترش یافت که حتی فقرا و کارگران نیز بخشی از درآمد اندک خود را صرف خرید آن می‌کردند. این عادت به سرعت به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ روزمره ایرانیان بدل شد.

ممنوعیت‌ها و مقاومت‌ها: پادشاهان و علما در برابر دود

با گسترش مصرف دخانیات، برخی پادشاهان صفوی و قاجار و همچنین علما، نسبت به آثار اجتماعی و اخلاقی آن هشدار دادند. شاه عباس اول به دلیل نگرانی از سستی و کاهلی سربازان و همچنین کاهش درآمدهای دیگر، استعمال دخانیات را ممنوع کرد و برای مصرف‌کنندگان مجازات‌هایی تعیین نمود. شاه صفی اول نیز با نفرت از دخانیات، آن را نشانه بطالت و اسراف دانست. با این حال، این ممنوعیت‌ها چندان دوام نیاوردند و حتی شاه صفی خود بعدها قلیان‌کش شد و حکم پدرش را لغو کرد.

درآمد حاصل از مالیات بر توتون و تنباکو نیز به قدری وسوسه‌انگیز بود که حکومت‌ها نتوانستند به راحتی از آن چشم بپوشند. سالانه هزاران تومان از شهرهای بزرگ مانند اصفهان، تبریز و شیراز از این راه به خزانه شاهی واریز می‌شد.

تجارت، کشت و صنعت: طلای سبز ایران

در قرن نوزدهم، تجارت توتون و تنباکو به یکی از منابع اصلی درآمد برای ایران بدل شد. کشت این گیاه در مناطق مختلف کشور، به ویژه گیلان، مازندران و فارس رونق گرفت و ایران به یکی از صادرکنندگان مهم این محصول در منطقه تبدیل شد. حتی شرکت‌های خارجی، به ویژه روس‌ها و انگلیسی‌ها، به سرمایه‌گذاری در این حوزه علاقه‌مند شدند.

در همین دوره، سیگار نیز به عنوان شکل جدید مصرف توتون وارد ایران شد. نخست توسط طبقات تحصیل‌کرده و روشنفکر مورد استقبال قرار گرفت و سپس به سرعت میان مردم عادی گسترش یافت. نخستین بذرهای توتون سیگار در سال ۱۸۷۶ میلادی (۱۲۹۳ قمری) از سامسون ترکیه به گیلان آورده شد و با راه‌اندازی کارگاه‌های تولید سیگار توسط شرکت‌های روسی، سیگار به رقیبی جدی برای چپق و قلیان بدل شد.

جنبش تنباکو؛ وقتی دود، شعله انقلاب شد

شاید هیچ کالایی به اندازه توتون و تنباکو در تاریخ ایران، سرچشمه یک جنبش بزرگ سیاسی نشده باشد. در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۲۷۰ خورشیدی)، ناصرالدین شاه برای تأمین هزینه‌های دربار و سفرهای اروپایی‌اش، امتیاز انحصاری خرید و فروش توتون و تنباکو را به مدت ۵۰ سال به شرکت انگلیسی رژی واگذار کرد. این قرارداد، عملاً اقتصاد دخانیات ایران را به دست بیگانگان سپرد و خشم بازاریان، کشاورزان و دلالان را برانگیخت.

واکنش مردمی به این قرارداد به سرعت گسترش یافت. تجار و کسبه، از طریق میرزای آشتیانی، اعتراض خود را به مرجع تقلید وقت، میرزا حسن شیرازی رساندند. فتوای تاریخی میرزا شیرازی که استعمال و معامله دخانیات را حرام اعلام کرد، به سرعت در سراسر کشور پیچید و به «نهضت تنباکو» انجامید؛ جنبشی که نه تنها قرارداد را لغو کرد، بلکه قدرت و نفوذ روحانیت و مردم را در برابر سلطنت و استعمار به نمایش گذاشت.

صنعت دخانیات و سیگار در ایران معاصر

با ورود به قرن بیستم، صنعت دخانیات در ایران شکل مدرن‌تری به خود گرفت. در دوره پهلوی اول، کارخانه‌های سیگارسازی در شهرهایی چون مشهد، رشت و تهران تأسیس شد. کارخانه «سیگارت طلوع شرق» در مشهد، یکی از نخستین کارخانه‌های مجهز سیگارسازی بود که روزانه یک میلیون نخ سیگار تولید می‌کرد و صدها کارگر در آن مشغول بودند.

در سال ۱۳۰۷ خورشیدی، دولت رضا شاه با تصویب مجلس، تجارت و تولید دخانیات را به انحصار دولت درآورد و مؤسسه دخانیات ایران تأسیس شد. از این پس، خرید و فروش، حمل و نقل و حتی واردات و صادرات توتون و تنباکو زیر نظر دولت قرار گرفت. این اقدام، هم به کنترل مصرف و هم به افزایش درآمدهای دولتی کمک کرد.

توتون و تنباکو در فرهنگ و زندگی ایرانیان

توتون و تنباکو، فراتر از یک کالای مصرفی، به بخشی از فرهنگ و آیین‌های ایرانی بدل شد. قلیان، چپق و سیگار، هر یک نماد طبقه یا گروهی خاص بودند. قهوه‌خانه‌ها و سفره‌خانه‌ها، بدون قلیان و دود، معنایی نداشتند. حتی در ادبیات و هنر، دود قلیان و چپق حضوری پررنگ یافت و به نمادی از فراغت، معاشرت و حتی اعتراض بدل شد.

در بسیاری از خانواده‌ها، قلیان‌کشی بخشی از مهمانی‌ها و دورهمی‌ها بود و در مراسم سنتی، چپق و قلیان جایگاه ویژه‌ای داشت. با این حال، مصرف دخانیات همواره محل مناقشه و بحث میان موافقان و مخالفان بوده است؛ برخی آن را نشانه اصالت و سنت می‌دانستند و برخی دیگر، عامل بیماری و سستی جامعه.

تغییرات معاصر: از سنت تا چالش‌های سلامت

در دهه‌های اخیر، با افزایش آگاهی نسبت به مضرات دخانیات، مصرف توتون و تنباکو در برخی کشورها کاهش یافته، اما در ایران همچنان روندی افزایشی دارد. دولت‌ها با وضع مالیات‌های سنگین و محدودیت‌های قانونی، تلاش کرده‌اند مصرف آن را کنترل کنند، اما قلیان و سیگار همچنان جایگاه خود را در فرهنگ عمومی حفظ کرده‌اند.

از سوی دیگر، تجارت و تولید توتون و تنباکو همچنان سهم عمده‌ای در اقتصاد ایران دارد و هزاران نفر در این صنعت مشغول به کارند. با این حال، چالش‌هایی چون قاچاق، تولید غیرقانونی و مصرف محصولات تاریخ‌گذشته، سلامت عمومی را تهدید می‌کند.

قصه‌ای که هنوز ادامه دارد

داستان توتون و تنباکو در ایران، داستان ورود یک گیاه خارجی و بدل شدن آن به بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی، اقتصاد و حتی سیاست ایرانیان است. از نخستین دانه‌هایی که پرتغالی‌ها به دربار صفویه آوردند تا جنبش تنباکو و تأسیس کارخانه‌های مدرن، این گیاه همواره نقشی فراتر از یک کالای مصرفی داشته است.

امروز، اگرچه نگاه‌ها به دخانیات تغییر کرده و نگرانی‌های بهداشتی بر آن سایه افکنده، اما توتون و تنباکو همچنان بخشی از هویت و فرهنگ ایرانی باقی مانده‌اند؛ آیینه‌ای از تاریخ، عادت‌ها و حتی اعتراض‌های مردمی. قصه‌ای که هنوز پایان نیافته و در پیچ‌وخم تحولات اجتماعی و اقتصادی ایران، به راه خود ادامه می‌دهد.