سردرد، یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی در سراسر جهان است که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد. بر اساس طبقه‌بندی بین‌المللی اختلالات سردرد (ICHD-۳)، حدود ۲۰۰ نوع سردرد در دنیا شناسایی شده است که البته در آمارها اختلاف وجود دارد؛ آمارهای بین‌المللی از ۱۵۰ تا ۳۰۰ نوع سردرد را گزارش داده‌اند و علت این اختلاف آمار، تفاوت در روش‌های دسته‌بندی بین‌المللی و میزان جزئی‌نگری در آنها است.

علت بروز سردرد چیست؟

علت بروز سردرد، تحریک ساختارهای حساس به درد در سر و گردن است. مغز به خودی خود فاقد گیرنده‌های درد است؛ یعنی خودِ مغز اصلاً درد را حس نمی‌کند و چیزی که باعث درد در ناحیه سر می‌شود، ساختارهای اطراف مغز هستند. ساختارهایی مثل عروق خونی (رگ‌ها)، پرده‌های مغز (مننژها)، اعصاب مغزی به‌ویژه عصب سه‌قلو، عضلات سر و گردن و پوست جمجمه حساس به درد هستند.

تحریک این ساختارها می‌تواند از طریق فرآیندهای التهابی، مکانیکی (مانند انقباض عضلانی یا فشار)، شیمیایی (تغییرات در سروتونین یا هیستامین) یا عروقی (گشاد یا تنگ شدن عروق) رخ دهد.

به عنوان مثال در میگرن، فعالیت غیرطبیعی سلول‌های عصبی و تغییرات در جریان خون مغزی می‌تواند باعث تحریک عصب سه‌قلو و آزادسازی مواد التهابی شود که منجر به درد ضربان‌دار می‌شود. همچنین استرس، کم‌آبی، تغییرات هورمونی یا محرک‌های محیطی می‌توانند این فرآیندها را فعال کنند.

خوب است بدانید سردردها به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: سردردهای اولیه و سردردهای ثانویه. سردردهای اولیه ناشی از فعالیت بیش‌ازحد یا اختلال در ساختارهای حساس به درد در سر هستند و به بیماری زمینه‌ای مرتبط نیستند. این نوع سردردها شامل میگرن، سردرد تنشی، سردرد خوشه‌ای و سایر سردردهای اولیه مانند سردردهای ناشی از سرفه، فعالیت بدنی، سردردهای ناشی از دوران قاعدگی و حتی ناشی از رابطه جنسی هستند. عوامل مؤثر در ایجاد این سردردها می‌تواند شامل فعالیت شیمیایی مغز، اعصاب یا عروق خونی اطراف جمجمه و عضلات سر و گردن باشد.

سردردهای ثانویه اما نتیجه یک بیماری زمینه‌ای هستند که می‌تواند اعصاب حساس به درد در سر را فعال کند. علل این نوع سردردها شامل عفونت‌های سینوسی، فشار خون بالا، تومور مغزی، مننژیت، سکته مغزی و سایر شرایط پزشکی است.

شایع‌ترین نوع سردرد اولیه از نظر متخصصان، "سردرد تنشی" است که حدود ۲۶ درصد از جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار داده است. این سردرد معمولاً به صورت درد خفیف تا متوسط در دو طرف سر احساس می‌شود و اغلب با احساس فشار یا سفتی همراه است.

سردرد میگرنی هم که نوعی سردرد ضربان‌دار و شدید است که معمولاً در یک طرف سر احساس می‌شود و با تهوع، استفراغ و حساسیت به نور و صدا همراه است، حدود ۱۴ درصد از جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و در زنان شایع‌تر از مردان است. میگرن، یک عارضه ژنتیکی و ارثی است و دکتر بابک زمانی، متخصص مغز و اعصاب درباره آن می‌گوید: «چیزی به اسم «ابتلا به میگرن» وجود ندارد؛ ۳۰ درصد افراد با این سردرد متولد می‌شوند. یعنی این ۳۰ درصد، استعداد ابتلا به میگرن را در طول زندگی دارند. حالا ممکن است این عارضه در دوران کودکی در آنها بروز کند یا در دوره میانسالی.»

سردرد خوشه‌ای هم نوعی سردرد بسیار شدید و یک‌طرفه است که در دوره‌های زمانی مشخصی بروز می‌کند. این سردردها معمولاً کوتاه‌مدت هستند اما می‌توانند چندین بار در روز تکرار شوند. این سردرد به سردرد خودکشی هم معروف است و دلیل این نام گذاری این است که سردرد خوشه‌ای آن قدر دردناک و آزاردهنده است که فرد بی‌طاقت می‌شود و ترجیح می‌دهد خودش را از بین ببرد.

دکتر گلاره بنی‌هاشمی، متخصص مغز و اعصاب می‌گوید: «این سردرد، یکی از شدیدترین سردردهایی است که یک انسان می‌تواند تجربه کند و گاهی آن قدر شدید می‌شود که در مواردی میل به خودکشی در فرد پیدا می‌شود.» به گفته دکتر بنی‌هاشمی، «این سردرد ژنتیکی نیست و معمولا علت زمینه‌ای مثل تومور یا بیماری‌های دیگر ندارد و اغلب تحت تاثیر عوامل محیطی بروز پیدا می‌کند.»

با کدام سردرد باید به پزشک مراجعه کنیم؟

خیلی‌ها می‌پرسند از کجا بدانیم چه سردردی اهمیت مراجعه به پزشک دارد؟ و کی باید مراجعه کنیم؟ موضوع این است که بعضی از سردردها گذرا و موقت هستند و با کمی استراحت یا مصرف مسکن یا اصلاح برخی عادت‌های تغذیه‌ای مثل نوشیدن آب کافی در روز یا عدم مصرف فست‌فودها، غذاهای چرب، زیاده‌روی نکردن در مصرف قهوه و ... زود خوب می‌شوند. اما بعضی از سردردها مدام تکرار می‌شوند و عملکرد روزانه فرد را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند. بنابراین اگر سردردهای مکرر یا شدید داشتید، مشاوره با یک پزشک متخصص مغز و اعصاب توصیه می‌شود.

پزشک برای تشخیص دقیق علت سردرد معمولاً با بررسی تاریخچه پزشکی بیمار، معاینه فیزیکی و در صورت لزوم انجام آزمایش‌های تصویربرداری مانند MRI یا سی‌تی‌اسکن اقدام می‌کند. توجه به الگوی سردرد، شدت، مدت زمان، عوامل محرک و علائم همراه می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر کمک کند.