در طول تاریخ، رومیان شبکه‌ی پیچیده و متراکمی از فاضلاب‌ها را در شهر روم ساختند. بااین‌حال، تنها یکی از آن‌ها بیش از همه مورد احترام بود: قدیمی‌ترین فاضلاب شهر که کلوآکا ماکسیما (Cloaca Maxima) نام داشت، به معنای «بزرگ‌ترین فاضلاب». ابتدا این فاضلاب یک کانال روباز بود که جریان‌های طبیعی مختلف را به هم متصل می‌کرد و هدف اصلی آن، تخلیه آب از منطقه‌ای بود که بعدها به فوروم رومانوم تبدیل شد.

کلواکا ماکسیما میان رومیان قداست داشت، تا آنجا که با گذشت زمان آن‌ها آیینی برای الهه کلواکینا (نگهبان فاضلاب‌ها) ایجاد کردند. این الهه به‌تدریج با ونوس (الهه عشق، تطهیر و اتحاد) مرتبط شد. یک معبد کوچک برای ونوس کلواکینا نزدیک کلواکا ماکسیما قرار داشت؛ جایی که رومیان او را عبادت می‌کردند. با این حال، هدف اصلی ونوس کلواکینا و چگونگی شکل‌گیری آیین او تا به امروز در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است.

کلواکا ماکسیما؛ بزرگ‌ترین فاضلاب روم

منظره‌ای از کلوآکا ماکسیما، نقاشی رنگ روغن روی بوم اثر کریستوفر ویلهلم اکرسبِرگ، ۱۸۱۴، منبع: گالری ملی هنر

در عصر امپراتوری روم، شهر روم شبکه‌ی پیچیده‌ای از فاضلاب داشت که فاضلاب و آب‌های زائد را به رود تیبر تخلیه می‌کرد. نام قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین فاضلاب روم باستان کلوآکا ماکسیما بود. طبق سنت رومی، ساخت این فاضلاب در دوران حکومت تارکوئینیوس پریسکوس (حکومت: حدود ۶۱۶–۵۷۸ قبل از میلاد) پادشاه اتروسکی روم آغاز شد و در زمان پسرش تارکوئینیوس سوپربوس (حکومت: حدود ۵۳۵–۵۰۹ قبل از میلاد) کامل شد.

نویسندگان باستانی کلوآکا ماکسیما را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای مهندسی رومیان ستوده‌اند. دیونوسیوس هالیکارناسوس (قرن نخست قبل از میلاد) نوشت که سه دستاورد بزرگ تمدن روم آبراه‌ها، جاده‌های سنگفرش‌شده و فاضلاب‌ها بودند. همچنین، تیتوس لیویوس نوشت که هیچ سازه‌ای که در زمان او ساخته شده قابل‌قیاس با کلوآکا ماکسیما نبوده است.

رومیان در شهرهای دیگر امپراتوری از جمله ایبوراکوم (یورک امروزی) نیز فاضلاب‌هایی ساختند. با این حال، از کلواکا ماکسیما در زمان ساخت خود احتمالاً به‌عنوان فاضلاب استفاده نمیشد، بلکه یک کانال روباز بود که جریان‌های مختلف آب را که از شهر عبور می‌کردند به هم متصل می‌کرد. هدف اولیه آن زهکشی منطقه‌ای بود که بعدها به فوروم رومانوروم تبدیل شد. برخلاف فاضلاب‌های بعدی رومی، کلواکا ماکسیما الگوی نامنظمی داشت که گواه منشأ آن در قالب یک جریان طبیعی بود.

منظره‌ای از کلوآکا ماکسیما در ولابرو (Velabrum)، حکاکی اثر آنتونیو آکوارونی، حدود ۱۸۱۶–۱۸۳۰. منبع: موزه بریتانیا

با توجه به داده‌های باستان‌شناسی، قدمت قدیمی‌ترین دیوارهای کلوآکا ماکسیما به اواخر قرن ۶ قبل از میلاد بازمی‌گردد. قدیمی‌ترین گنبدهای این سازه نیز از اوایل قرن ۲ قبل از میلاد ساخته شدند، یعنی کلوآکا ماکسیما برای بیش از سه قرن فقط یک کانال روباز برای تخلیه آب بود.

قدیمی‌ترین بخش کلواکا ماکسیما که از میان فوروم رومانوروم عبور می‌کرد، حدود ۱۰۰ متر طول و تقریباً ۱.۲۵ متر عمق داشت. کلواکا ماکسیما احتمالاً در آغاز فاضلاب انسانی را تخلیه نمی‌کرد. در اصل، واژه لاتین cloaca به معنای فاضلاب نبود، زیرا از واژه لاتین cluere گرفته شده که به معنای «پاکسازی با آب جاری» است. روشن نیست رومیان از چه زمانی این مجرا را با فاضلاب انسانی آلوده کردند، اما احتمالاً همین اتفاق دلیل ساخت طاق‌های پوششی آن بوده است.

خروجی کلوآکا ماکسیما از پل پالاتینو در روم

به دلیل نیاز به زهکشی مناطق اطراف، کانال اولیه توسعه و گسترش یافت. در طول سال‌ها، برخی از بخش‌های کانال به دلیل ساخت‌وسازهای جدید تغییر مسیر دادند. بیشتر این تعمیرات در میانه دوره جمهوری و در دوران حکومت امپراتوران آگوستوس، وسپاسیان و دومیتیان انجام شد.

با وجود تمامی تعمیرات، رومیان هرگز الگوی نامنظم این کانال را اصلاح نکردند. دلیلش این بود که رومیان باستان آب جاری را مقدس می‌دانستند. به همین دلیل کلواکا ماکسیما نیز مقدس شمرده می‌شد و جریان آن نباید مختل میشد یا تغییر میکرد. درک این موضوع که چرا فاضلاب‌ها و مجراهای ظاهراً معمولی چنین اهمیتی برای رومیان داشتند، دشوار نیست. کلواکا ماکسیما که ابتدا برای زهکشی زمین ساخته شده بود، منطقه‌ای باتلاقی را به زمینی قابل‌سکونت تبدیل کرد و جمعیت را از آفات و بیماری‌های گوناگون محافظت نمود.

ونوس کلواکینا؛ نگهبان فاضلاب

دیناریوس ضرب‌شده توسط لوسیوس موسیدیوس لونگوس با نقش معبد ونوس کلوآکینا در پشت سکه و نقش سُل (خدای خورشید) در روی آن، ۴۲ قبل از میلاد.

رومیان از زمان ساخت کلوآکا ماکسیما، این فاضلاب را مقدس می‌دانستند. به همین دلیل، به‌تدریج فرقه الهه کلوآکینا (محافظ فاضلاب‌ها) شکل گرفت. اطلاعات ما درباره این ایزدبانو بسیار کم است. منشأ، نقش اصلی و چگونگی گسترش پرستش او همچنان در هاله‌ای از ابهام باقی مانده است. در برهه‌ای از زمان، کلوآکینا با الهه ونوس یکی دانسته شد و به‌عنوان ونوس کلوآکینا پرستش شد.

طبق سنت رومی، پادشاهی افسانه‌ای به نام تیتوس تاتیوس این آیین را به روم معرفی کرده بود. روشن نیست کلوآکینا و ونوس چگونه در هم ادغام شدند، اما نخستین حضور این الهه روی سکه‌های رومی به قرن نخست پیش از میلاد بازمی‌گردد.

دیناریوس ژولیوس سزار با تصویر الهه ونوس روی آن، حدود ۴۷/۴۶ قبل از میلاد. منبع: موزه بریتانیا

طبق افسانه‌ها، پس از جنگ سابین، پیمان صلح در همان مکانی امضا شد که بعدها معبد ونوس کلوآکینا در آن ساخته شد. رومیان و سابین‌ها این پیمان صلح را با تطهیر منطقه با آب جشن گرفتند که شاید همان جریانی بوده که بعدها کلوآکا ماکسیما شده است.

رومیان، ونوس را الهه پاکسازی، اتحاد و آشتی می‌دانستند. به همین دلیل، نام کلوآکینا که از واژه cloaca (فاضلاب) گرفته شده و خود این واژه نیز از cluere (پاک‌کردن با آب جاری) مشتق شده، به او نسبت داده شد.

تعجبی ندارد که رومیان باستان حتی پس از تبدیل کلواکا ماکسیما به یک فاضلاب، همچنان آن را با الهه تطهیر مرتبط می‌دانستند. در نهایت، کلواکا ماکسیما با تخلیه آلودگی و زباله‌های شهر، آن را در این فرآیند پاکسازی می‌کرد.

خود کلواکینا ممکن است در اصل یک الهه اتروسکی بوده که با یک نهر کوچک مرتبط بوده؛ نهری که مرز میان رومیان و سابین‌ها را تشکیل می‌داد.

بقایای معبد ونوس کلوآکینا، ۲۰۱۲

در فوروم رومانوم، نزدیک کلوآکا ماکسیما یک معبد کوچک اختصاص داده‌شده به ونوس کلوآکینا قرار داشت. این معبد یک محراب روباز و مدور بود که با نرده‌ای محصور شده بود. داخل این معبد دو تندیس وجود داشت که در واقع الهه ونوس را نشان می‌دادند. شاید این دو تندیس، نماد دو وجه این الهه یعنی ونوس و کلوآکینا باشند.

ساختار اصلی معبد احتمالاً در سال ۱۷۸ قبل از میلاد در یک آتش‌سوزی تخریب شد. ساختار کنونی که در سال‌های ۱۸۹۹ و ۱۹۰۰ کشف شد، مربوط به قرن ۱ قبل از میلاد است و احتمالاً زمان دیکتاتوری سولا ساخته شده است. ممکن است آن زمان دو مجسمه ساخته شده باشد که متاسفانه حفظ نشده‌اند، اما ما به لطف تصاویر موجود روی سکه‌ها از آن‌ها آگاهیم.