قم به‌عنوان یکی از استان‌های کویری کشور، در سال‌های اخیر با معضل جدی آلودگی هوا به‌ویژه ریزگردها دست‌وپنجه نرم می‌کند. این پدیده شوم که در ۶ ماهه نخست سال به اوج خود می‌رسد، زندگی روزمره شهروندان را مختل کرده و سلامت آن‌ها را به خطر انداخته است.
تحقیقات نشان می‌دهد که توسعه بیابان‌زایی در استان قم، یکی از مهمترین عوامل ایجاد ریزگردهاست؛ به‌طوری‌که در برخی فصول، یک‌سوم هوای این استان آلوده به ذرات معلق می‌شود. کانون‌های اصلی تولید گردوغبار در قم، مناطقی همچون سراجه، دشت مسیله و سایر نقاط بیابانی است، اگر اقدام های جدی برای مهار این کانون‌ها صورت نگیرد، به‌زودی شاهد گسترش این پدیده به سایر مناطق استان و حتی استان‌های همجوار خواهیم بود.
بنا بر آمار محیط زیست قم، حدود ۱۵۰ هزار هکتار از بیابان‌های قم در معرض بحران و نزدیک به ۴۰ هزار هکتار در وضعیت بحرانی قرار دارند. اگر به این معضل رسیدگی نشود، به‌زودی شاهد گسترش بیابان‌ها به مناطق بیشتر خواهیم بود و این بحران زیست‌محیطی می‌تواند به یک تهدید جدی برای سلامت مردم و محیط زیست کشور تبدیل شود.
به گفته کارشناسان، عوامل متعددی در تشدید بحران بیابان‌زایی در قم نقش دارند قطع حقابه‌های تاریخی مانند مره، دریاچه نمک و رود شور، احداث سدها و بندها بر روی رودخانه‌ها، چرای بی‌رویه دام و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، از جمله مهمترین این عوامل هستند. این اقدام ها نه‌تنها به تخریب پوشش گیاهی و فرسایش خاک منجر شده است، بلکه سبب خشک‌شدن تالاب‌ها و کاهش رطوبت هوا نیز شده است.
بنابر آمار محیط زیست قم، حدود ۱۵۰ هزار هکتار از بیابان‌های قم در معرض بحران و نزدیک به ۴۰ هزار هکتار در وضعیت بحرانی قرار دارند. اگر به این معضل رسیدگی نشود، به‌زودی شاهد گسترش بیابان‌ها به مناطق بیشتر خواهیم بود و این بحران زیست‌محیطی می‌تواند به یک تهدید جدی برای سلامت مردم و محیط زیست کشور تبدیل شود.
به گفته کارشناسان، در صورت ادامه روند فعلی، بیش از ۲۵ درصد از جمعیت کشور با مشکلاتی چون ریزگردها، کمبود منابع آبی و تغییرات اقلیمی روبه‌رو خواهند شد. این وضعیت نه‌تنها سلامت مردم را تهدید می‌کند، بلکه بر امنیت غذایی و آبی کشور نیز تأثیر منفی خواهد گذاشت.
احداث بند رودخانه شور توجیه زیست‌محیطی ندارد
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم ، بیان کرد: قطع حقابه‌های این استان تاثیرات عمیقی بر محیط‌زیست طبیعی قم وارد کرده است.
محمدحسین بازگیر ادامه داد: با احداث ۲۶ سد و بند بر روی رودخانه‌های قمرود و قره چای در بالادست استان، حقابه‌های طبیعی که درگذشته وارد قم می‌شد عملاً قطع شده که این وضعیت تاثیر خود را در گسترش بیابان گذاشته است.
وی با انتقاد از ایجاد بند بر روی رودخانه شور، اضافه کرد: احداث بند بر روی این رودخانه درگذشته وجود نداشته و در حال حاضر مسیر تاریخی و طبیعی رودخانه را تا حدودی تغییر داده است.
بازگیر با بیان اینکه احداث بند و کاهش ورودی آب می‌تواند سبب نابودی تدریجی تالاب مره و تکرار تجربه تلخ دریاچه ارومیه شود، گفت: از نظر محیط زیست قم احداث این بند توجیه فنی و زیست‌محیطی ندارد و باید تغییرات اساسی در سازه آن صورت بگیرد.
به گفته مدیرکل محیط زیست قم با احداث ۲۶ سد و بند بر روی رودخانه‌های قمرود و قره چای در بالادست استان، حقابه‌های طبیعی که درگذشته وارد قم می‌شد عملاً قطع شده که این وضعیت تاثیر خود را در گسترش بیابان گذاشته است.
وی با بیان اینکه تالاب مره یکی از آخرین آبگیرهای زنده فلات مرکزی ایران است و نباید دستخوش هیچ‌گونه تغییری در ورود حقابه‌های آن شود، افزود: طبق مصوبات قانونی تامین آب تالاب‌ها پس از تامین آب شرب از بیشترین درجه اهمیت برخوردار است.
۴۰ هزار هکتار عرصه بحرانی تولید گردوغبار در قم
مدیرکل حفاظت محیط زیست قم در ادامه بیابان کرد: هم اینک حدود ۴۰ هزار هکتار از اراضی استان به کانون بحران تبدیل شده و تخریب محیط زیست و توسعه بیابان سبب شده تا قم در برخی از فصول سال، روزهای بسیاری را همراه با آلودگی هوا سپری کند.
وی تاکید کرد: اگر به معضل بیابان‌زایی در قم و مدیریت کانون‌های بحرانی مانند دشت‌های سراجه و حسین آباد میش مست رسیدگی نشود و بستر دریاچه نمک نیز به نقطه کانونی تبدیل گردد، ۲۵ درصد از جمعیت کشور در استان‌های همجوار را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
نقش حیاتی تالاب مره در جلوگیری از توسعه بیابان
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قم نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا، با اشاره به اهمیت رود شور به‌عنوان منبع اصلی تبادل آب بین تالاب مره و دریاچه نمک، گفت: این رودخانه پس از طی‌کردن ۴۰۰ کیلومتر مسافت از استان زنجان وارد قم می‌شود و از نظر زیست‌محیطی دارای اهمیت ویژه‌ای است.
محمد احمدی جبلی ادامه داد: ایجاد بند بر روی این رود که طی سال‌های گذشته باهدف پخش سیلاب انجام‌گرفته نیازمند بازنگری در طرح‌های مطالعاتی است تا مشکلی در حقابه‌های حیاطی این تالاب به وجود نیاورد.
این تالاب وسیع و ارزشمند مهمترین میزبان پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی در استان است که همه ساله شاهد حضور دسته های بزرگی از انواع مرغابی، غاز، آبچیلک، کاکایی، حواصیل، خروس کولی، دم جنبانک، چکاوک کاکلی، کفچه نوک و گاوچرانک است. پستاندارانی همچون روباه و کفتار و انواع مارها و خزندگان از دیگر ساکنان تالاب مره است.
نیاز به اقدام فوری
به هر روی، برای مقابله با این بحران که زیست طبیعی و انسانی استان را در معرض خطر قرار داده است،، لازم است که دولت و نهادهای ذی‌ربط اقدام های جدی در جهت مدیریت منابع آبی، اصلاح الگوهای کشاورزی و دامداری و همچنین مبارزه با توسعه بیابان انجام دهند. به باور کارشناسان، یکی از گام‌های مهم، بازنگری در سیاست‌های آبی استان‌ها و اختصاص حقابه‌های موردنیاز به دریاچه‌ها و رودخانه‌هاست. همچنین، اجرای پروژه‌های احیای بیابان و کانون‌های گردوغبار باید در اولویت قرار گیرد تا از گسترش این معضل جلوگیری شود.
در این میان، نهادهای محیط زیستی، رسانه‌ها و مردم نیز باید با افزایش آگاهی عمومی، مسوولیت‌پذیری در حفظ منابع طبیعی و ارتقاء مشارکت‌های مردمی را تقویت کنند. تنها با همکاری همه‌جانبه می‌توان به مقابله با بحران ریزگردها و توسعه بیابان در قم و سایر نقاط کشور پرداخته و از بروز پیامدهای گسترده‌تر آن جلوگیری کرد.
ریزگردها، نمکی بر زخم کهنه آسمان خاکستری قم
