گروه علم و پیشرفت خبر ساز-معصومه شیری؛ «سالانه بیش از ۳۰۰ هزار نخبه، ایران را ترک می‌کنند» این جمله در نگاه اول، آماری تکان‌دهنده و البته غیر رسمی است که از چندسال پیش درباره مهاجرت نخبگان ایرانی به خارج از کشور، در فضای مجازی و برخی از رسانه‌‌ها دست به دست می‌شود. آماری که فضایی سنگین درباره فرارمغزها از ایران در ذهن افکار عمومی ایجاد کرده است.
اما آیا واقعا با توجه به تعداد نخبگان در کشور، با منطق جور در می‌آید که هر سال ۳۰۰ هزار نفرشان کشور را به قصد مهاجرت ترک کنند؟ با کمی بررسی در می‌یابیم که بسیاری از آمارهایی که در سال‌های اخیر در خصوص فرارمغزها شود، معتبر نیستند. اما از آن مهمتر اینکه در بیان این آمارها یک حقیقت مهم نادیده گرفته می‌شود؛ بسیاری از این نخبه‌ها بعد از تحصیل تکمیلی به کشور بر می‌گردند و در شرکتهای دانش‌بنیان یا استارتاپ‌ها مشغول به کار می‌شوند. به‌ویژه از زمانی که این دو اکوسیستم بسیار پویا و قدرتمند شده و تسهیلات خوبی در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.
در این گزارش به بررسی آمارهای واقعی مهاجرت نخبگان ایرانی و نیز نقش اکوسیستم دانش بنیان و کشور در مهاجرت معکوس آن‌ها بپردازیم.
*وضعیت مهاجرت و جذب نخبگان در ایران چگونه است؟
آخرین و جدیدترین گزارش‌‌های بین‌المللی نشان می‌دهد هم‌زمان با افزایش دانشجویان خروجی از کشور و همچنین دانشجویان ورودی به کشور، در سال ۲۰۱۸، کشور ایران حائز رتبه نوزدهم در میان کشورهای دانشجوفرست و رتبه سی‌ویکم در میان کشورهای دانشجوپذیر بوده است.براساس این آمار تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با افزایشی ۲/۳ برابری و تعداد دانشجویان خارجی در ایران نیز طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۸ با افزایشی ۸ برابری همراه بوده است.
در همین راستا چندی پیش سورنا ستاری معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری و رئیس بنیادملی نخبگان با اشاره به اینکه در حال حاضر ۶۰ هزار دانشجوی ایرانی یعنی حدود ۵/۱ درصد جمعیت دانشجویان کشورمان در دیگر کشورها تحصیل می‌کنند، گفته بود: این عدد در مقابل خیل عظیم دانشجویان کشور محدود و بسیار ناچیز است و برخلاف آمارهای غیرواقعی، درصد خروج نخبگان و دانشجویان ایرانی از کشور رقم بالایی نیست.
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری یا اشاره به اینکه ۳۰ درصد از دانشجویان برخی کشورهای همسایه ایران در کشورهای دیگر ادامه تحصیل می دهندافزود: با این عددها می توان اثبات کرد تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور رقم کم و قابل دفاعی است. البته که ما اعتقاد داریم باید ارتباطات بین المللی خود را حفظ کنیم و دانشجویان ما با علم روز و اساتید جهانی در ارتباط باشند.
*نقش اکوسیستم دانش‌بنیان کشور در مهاجرت نخبگان
برای همه دانش‌آموزانی که کنکور ریاضی می‌دهند، قبول‌شدن در صنعتی شریف یک ایده‌آل است؛ دانشگاهی که جمعی از بهترین نخبگان کشور در آنجا درس می‌خوانند و دقیقا به همین خاطر است که گره خیلی از مشکلات کشور مخصوصا در زمینه‌های فنی باید به دست فارغ‌التحصیلان این دانشگاه باز شود.اما شرط اصلی این نقش‌آفرینی، فراهم بودن شرایطی است که این نخبه‌ها بتوانند ایده‌ها و راه‌حل‌های فناورانه‌شان را به محصولی عملیاتی تبدیل کنند. اتفاقی که با گسترش زیست بوم دانش‌بنیان کشور تبدیل به زیرساختی برای جذب و نگه‌داشت نخبگان در کشور شده است.
*مهاجرت نخبگان برای ادامه تحصیل اتفاق مثبتی است
«مجید دهبیدی‌پور» رئیس پارک علم و فناوری شریف با اشاره به مثبت بودن گردش و مهاجرت نخبگان برای ادامه تحصیل به کشورهای خارجی توضیح داد: بیایید به ۲۵ سال پیش برویم. آن زمان هم موضوع مهاجرت نخبگان وجود داشت و بسیاری از دانشجویان شریف بعد از اتمام درسشان مهاجرت می‌کردند. اما باید به این نکته مهم توجه کرد؛ اینکه کسی بعد از اتمام دوره لیسانس و فوق لیسانس به خارج کشور برود و تحصیل کند لزوما یک پدیده منفی نیست. اتفاقا ما باید گردش نخبگان را ترویج دهیم. اینکه فردی لیسانس و فوق لیسانس را ایران بوده و برای دکترا به تورنتو رفته و بعد از چندسال به کشور بازگشته و در داخل کشور ارزش آفرینی می کند اتفاق بسیار بزرگی است. هر نیرویی که این مسیر را طی می کند و برمی گردد ، ارزشی که ایجاد می کند شاید ده ها برابر آن چیزی باشد که این فرد داخل کشور می ماند.به صورت کلی مهاجرت نخبگان برای ادامه تحصیل اتفاق مثبتی است. نکته منفی آن جایی است که فردی لیسانس یا فوق لیسانس خود را بگیرد و بعد از مهاجرت به کشور بازنگردد.
*تعامل و ارتباط نخبگان با دانشگاه‌های بزرگ دنیا نوعی پویایی است
مهدی قلعه‌نوی رئیس مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز در گفت‌وگو با خبرنگار علم و پیشرفت خبر ساز در مورد مهاجرت نخبگان توضیح داد: تعریف مهاجرت در حوزه علم و فناوری متفاوت است. در تعامل بودن با دانشگاه های برتر دنیا اتفاق بدی نیست. مهاجرت زمانی رویدادی منفی است که فرد نخبه مهاجرت کند و ارتباطش را با داخل کشور را قطع کند اما اگر مهاجرت به صورتی باشد که فرد با محیط های علمی داخل کشور در تعامل باشد اتفاقی مثبت است.
وی در ادامه افزود: آن چیزی که دشمنان انقلاب با تبلیغات و فشارهای کشورهای غربی دنبال می کنند این است که فناور و نخبه ما به خارج کشور برود و ارتباط علمی با داخل کشور نداشته باشد. طبیعتا مهاجرتی که فرد در خارج از کشور کسب علم کند و بعد در داخل کشور کسب و کار خود را بیاندازد و با محیط های علمی داخل و خارج از کشور در ارتباط باشد یک نوع پویایی است.فناوری و نوآوری زمانی رشد می کند که پویا باشد و با جدیدترین علوم موجود در دنیا در ارتباط و تعامل باشد.
*اکوسیستم نوآوری؛ هسته‌ای برای جذب و نگه داشت نخبگان
اگر امروز را با ۲۵ سال پیش مقایسه کنیم می بینیم در کشور فضایی شکل گرفته است که به شدت قابلیت جذب نخبگان را دارد و آن فضای کارآفرینی و استارتاپی و نوآوری کشور است. رئیس پارک علم و فناوری شریف نیز معتقد است فضای کارآفرینی و دانش‌بنیان کشور نقش موثری در جذب نخبگان دارد. او در این خصوص توضیح داد: در مجموعه دانشگاه شریف، بسیاری از نخبگان یا ایجادکننده استارت آپ‌ها و شرکتهای دانش‌بنیان هستند یا در این شرکت‌ها مشغول بکارند. از ۳ هزار نفری که در ناحیه نوآوری شریف هستند درصد زیادی از نخبگان و فارق التحصیلان دانشگاه هستند. پس نکته دومی که باید به آن توجه داشته باشیم این است که شرکتهای دانش بنیان، اکوسیستم نوآوری، استارتاپ ها و این فضای کارآفرینی که در کشور شکل گرفته است قابلیت جذب و نگه داشت نخبگان را دارد. یک نخبه در هرجایی کار نمی کند، فضای کار این افراد باید نوآورانه و چالشی باشد به این صورت که هر روز با یک مسئله فنی برخورد کند و آن مسئله را حل کند. با دست و پنجه نرم کردن با این چالش هاست که فرد انگیزه پیشرفت و ارزش آفرینی پیدا می کند.
* ردپای نخبگان خارج رفته در استارتاپ‌های موفق کشور
دهبیدی با تاکید بر لزوم تقویت این اکوسیتم افزود: امروز جریان نوآوری کشور تبدیل به مرکزی برای جذب و نگه داشت نخبگان شده است و اگر این اکوسیستم نبود، وضعیت مهاجرت نخبگان بسیار بد می شد. پس ما به گردش نخبگان و رفتن و آمدنشان رای مثبت می دهیم و تلاش می کنیم جذابیت هایی را ایجاد کنیم که جوانان داخل کشور بمانند و دوم برای بازگشت کسانی که رفته اند تلاش کنیم. این کار بدون توسعه نوآوری و شرکت های دانش بنیان اتفاق نخواهد افتاد.بهترین ظرفی که می تواند این جوانان را نگه دارد و آن ها را به کشور جذب کند قطعا شرکت های دانش بنیان هستند. اگر شما استارتاپ های موفق کشور را مرور کنید خواهید دید تعداد زیادی از این ها را جوانانی ایجاد کرده اند که به خارج کشور رفته اند تحصیل کرده اند و حالا به کشور بازگشته اند.
*با تسهیل قوانین نخبگان را وارد جریان دانش‌بنیان کنیم
رئیس مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز رونق و توسعه شرکتهای دانش‌بنیان را یکی از عوامل موثر در کاهش مهاجرت نخبگان دانست و گفت: پایه شرکتهای دانش‌بنیان بر مبنای دانش، تحقیق و توسعه داشتن محصول فناورانه و... است، از این رو توسعه آن توسعه نوآوری و فناوری است. از سوی دیگر هویت این شرکت ها بر مبنای نیروی انسانی است که می تواند نیاز کشور را به وسیله دانش و نوآوری خود رفع کند. طبیعتا شرط توسعه شرکتهای دانش بنیان، وجود نیروی انسانی نخبه صاحب دانش و نوآوری است. پس هرچقدر ما قوانین و مقرارت و تجارت شرکت های دانش بنیان را تسهیل کنیم، نیروی انسانی نخبه وارد این جریان می شود و زمانی که یک فرد نخبه در داخل کشور کسب و کار داشته باشد و احساس اثرگذاری داشته باشد دیگر به سمت مهاجرت نمی رود و ما شاهد کاهش چشمگیر مهاجرت نخبگان به خارج از کشور خواهیم بود.
*برنامه معاونت علمی برای همکاری با متخصصان ایرانی خارج از کشور
در همین راستا مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برنامه‌ی حمایتی را تحت عنوان برنامه همکاری با متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور تعریف کرده است تا ظرفیت های تخصصی و دانشی ایرانیان خارج از کشور به شرکت های دانش بنیان و خلاقی که در داخل فعالیت می‌کنند، پیوند بخورد و جامعه از این تخصص ها بهره‌مند شود.
حمایت از تأسیس شرکتهای نوپا (مراکز نوآوری و شتاب‌دهنده)، اشتغال در شرکتهای دانش بنیان و شرکتهای زایشی دانشگاه، همکاری به عنوان اساتید مدعو و معین، استفاده از دوره‌های پسادکتری و فرصت مطالعاتی، حمایت از سخنرانی و برگزاری کارگاه با همکاری دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی و فناوری منتخب کشور،گذراندن دوره نظام وظیفه تخصصی با مدت ۲ ماه دوره آموزشی و حداقل ۱۴ ماه دوره انجام پروژه جایگزین خدمت، تسریع و تسهیل فرایند جذب عضویت در هیأت علمی مؤسسات علمی و پژوهشی کشور و اخذ گرنت استادیارجوان از جمله خدماتی است که متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور می‌توانند از آن بهره ببرند.
مهدی قلعه نوی با ارائه جدیدترین آمار از همکاری نخبگان خارج از کشور با مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری گفت: تقریبا در ۵ سال گذشته نزدیک به ۹ هزار نفر از متخصصان و کارآفرینان ایرانی خارج از کشور که از برنامه‌های ما در قالب های مختلف استفاده کرده‌اند.معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری سعی کرده است در تمام نقاطی که می تواند نقطه تماس این نخبگان با داخل کشور باشد یک مکانیزم حمایتی در نظر بگیریم. حدود ۱۰۰ پایگاه در داخل کشور از مراکز دانشگاهی، مراکز پژوهشی و شرکت های دانش بنیان در نظر گرفته ایم که نقاط ورودی متخصصان و نخبگان ایرانی خارج از کشور هستند و این افراد می توانند با توجه به نیاز و علاقه خود با این پایگاه ها در ارتباط باشند و همکاری شکل دهند.
*شکل‌گیری بیش از ۶۵۰۰ همکاری موفق با نخبگان ایرانی خارج از کشور
رئیس مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری افزود: تاکنون تعدادی زیادی از این نخبگان به کشور بازگشته اند ودر این راستا بیش از ۶۵۰۰ همکاری موفق شکل گرفته است. این افراد حدود ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان تاسیس کرده اند، همچنین ۶۰۰ نفر از آن ها عضو هیئت علمی دانشگاه ها شده اند. باتوجه به شرایط کشور سالانه بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر از متخصصان ایرانی خارج از کشور از برنامه‌های ما استفاده می‌کنند.ما در مرکز تعاملات بین الملل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز تلاش کرده ایم به مشکلات این عزیزان توجه کنیم و به رفع آن ها کنیم.
انتهای پیام/
