پس از پایان جنگ جهانی دوم هوش مصنوعی به عنوان یکی از مهمترین شاخه‌های علمی مطرح و در کمتر از نیم قرن پیشتاز قدرت‌نمایی کشورها شد. یادگیری، حل مسئله و واکنش به محیط توسط ماشین‌ها موضوعی بود که در هوش مصنوعی به میان آمد.
این علم به عنوان شاخه‌ای از علوم کامپیوتر به هوشمندسازی سیستم‌ها و برنامه‌هایی اشاره دارد که قادر به درک حجم زیادی از داده‌ها هستند و می‌توانند واکنش‌ها و رفتارهای انسانی مانند یادگیری، استدلال، حل مسائل پیچیده، تفکر، تصمیم‌گیری بر اساس داده‌های قبلی و غیره را انجام دهند. این رشته مباحث علوم کامپیوتر، ریاضیات و آمار و احتمال را شامل می‌شود و هدف آن هوشمندسازی سیستم‌ها به‌گونه‌ای است که بتوانند مانند انسان تصمیم‌گیری کنند.
در شرح اهمیت آن همین بس که دانشمندان پیشتاز این حوزه از قدرت گیری بی‌حساب و کتاب ماشین‌ها و اینکه در حال تبدیل شدن به تهدیدی برای بشریت هستند گفته‌اند. اما هوش مصنوعی صرفاً به خواندن فکر انسان و تقلید از آن و بعدها تصمیم گیری برای سرنوشت انسان مختصر نشده است و کاربردهای متعددی داشته و زندگی را برای بشر تسهیل می‌کند.
تا جایی که اهمیت کاربردهای آن در صنایع و علوم مختلف و اینکه به عنوان دستیار بشر به کمک او بیاید به یک جنگ فناورانه در بین کشورها تبدیل شده است. موضوعی که در ایران تنها طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته و رگه‌هایی از تلاش‌های دانشجویان در کاربست هوش مصنوعی تحت این عنوان به مجامع علمی معرفی شده است اما همچنان استفاده‌های حداقلی همچون ساخت موسیقی و تقلید صدای خواننده‌ها مانند هایده و ساخت پاورپینت و تبدیل گفتار به نوشتار کاربری هوش مصنوعی در ایران است و نگاه جدی به آن دیده نمی‌شود.
از ربات مقلد صدا تا سند توسعه ملی
نمونه اقدامات ورود به دنیای هوش مصنوعی در ایران توسعهٔ Surena بود. دانشگاه تهران با حمایت مالیِ انجمن تحقیق و توسعه صنایع و معادن ایران، کار بر روی ربات‌های انسان نما را از سال ۱۳۸۷ آغاز کرد.ربات سورنای نسل اول قادر بود طبق یک متن از پیش تعریف شده صحبت کند و دارای کنترل از راه دور و توانایی‌های ردیابی مسیر از پیش تعریف شده بود.نسل‌های بعدی این ربات به Surena نسل چهارم منتهی می‌شوند که در سال ۱۳۹۷ از آن رونمایی شد.ربات نسل چهارم سورنا می‌تواند بطری را بگیرد، دیوار را سوراخ کند و تعادل خود را هنگام هل دادنش حفظ کند. بماند که در پیشرفت رباتیک در سطح دنیا این میزان از توانمندی ماشین در حداقل است و امروز ربات‌ها در بسیاری از کشورها حتی کشورهای آسیایی دستیار انسان بوده و در امور مختلف کارهای او را با دقت و کمترین خطا انجام می‌دهند. اما به هر حال سورنا به همراه برخی اپلیکیشن‌ها جرقه ورود به بازار خطیر هوش مصنوعی بود.
نجواهایی از پیشرفت کشورها در زمینه به کار گرفتن ماشین موجب شد که در ایران موضوع هوش مصنوعی از تلاش‌های دانشجویی و سمینارهای علمی به سمت تدوین یک سند جامع گام بردارد.
بطوریکه مرکز نوآوری و توسعه هوش مصنوعی با هدف تمرکز در برنامه ریزی و اجرای امور پژوهشی حول محور هوش مصنوعی در ساختار پژوهشگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات تصویب شد. بر همین اساس ماموریت‌های اصلی این مرکز به شرح زیر تعریف شده است:
توسعه تعاملات با صنایع، کسب و کارها، دانشگاه و پژوهشگاه‌ها و مراکز بین‌المللی جهت تعریف و اجرای پروژه‌های مشترک تحقیقی و کاربردی
تأمین و ارائه زیرساخت‌ها و داده‌های مورد نیاز برای محققین و پژوهشگران، کسب و کارهای نوپا و بخش‌های مختلف صنعتی، کشاورزی و دولت الکترونیک
اما چنین مأموریتی نیازمند تعریف برنامه‌های کاربردی بود و به فراخور آن در فروردین 1402 پیش نویس سند نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی ارائه شد.
در این سند به تدوین چشم‌انداز، اهداف کلان و همچنین تعیین روش دستیابی و اقدامات، فعالیت‌ها و پروژه‌های موردنیاز جهت توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی اقدام شده است. متدولوژی مورداستفاده در پروژه تلفیقی از متدولوژی «تدوین برنامه راهبردی هوش مصنوعی مجمع جهانی اقتصاد» و متدولوژی «تدوین اسناد ملی فناوری‌های راهبردی» است.
داستان تدوین این سند و اهمیت یافتن آن هم زمانی مورد توجه قرار گرفت که رهبر معظم انقلاب در دیدار با نخبگان در سال 1400 تاکید کردند که ایران باید به جایگاه 10 کشور نخست دنیا در زمینه هوش مصنوعی برسد.
بر همین اساس در چشم انداز سند ملی آمده است: « جمهوری اسلامی ایران در افق 1410 با بهره گیری از قابلیت‌های اخلاق‌مدار هوش مصنوعی با تکیه بر توانمندی‌های داخلی و متخصصان کارآمد و خلاق، در بین 10 کشور اول جهان در حوزه هوش مصنوعی قرار گرفته و منجر به افزایش رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی خواهد شد.»
برنامه داریم اما عزم نداریم
این سند در حالی مطرح بود که 17 خرداد 1402،وزیر سابق ارتباطات وفناوری اطلاعات گفت: متولی ایجاد قوانین در زمینه هوش مصنوعی، شورای عالی فضای مجازی است که بر روی سند توسعه هوش مصنوعی در حال کار هستند.
عیسی زارع پور در جمع خبرنگاران گفت: تقسیم کار درباره هوش مصنوعی در نهادهای مختلف دولت و متولی ایجاد قوانین پیرامون آن، توسط مرکز ملی فضای مجازی صورت می‌گیرد. این مرکز مدت‌هاست که روی سند توسعه هوش مصنوعی کار می‌کند.در پژوهشگاه ارتباطات نیز از یک و نیم سال گذشته روی نقشه راه هوش مصنوعی کار می‌شود.
زارع‌پور تأکید دارد: در برنامه هفتم توسعه، پرداختن به هوش مصنوعی جز تکالیف است و ارتباطات، هوشمندسازی و استفاده حداکثری از این فناوری برای همه دستگاه‌ها توصیه می‌شود.
وی ابراز امیدواری کرد که درنهایت تمام نهادهای حاکمیت با استفاده از هوش مصنوعی متحول شوند.
وی با تاکید بر توجه جدی به حوزه ارتباطات و هوشمند سازی در پیش نویس لایحه قانون برنامه هفتم توسعه گفت: یک فصل مجزا با عنوان شبکه ملی اطلاعات، ارتباطات و هوشمند سازی در این لایحه پیش‌بینی شده است و یکی از محورهای اصلی آن تکلیف به همه دستگاه‌ها برای استفاده حداکثری از ظرفیت‌های ارتباطات و فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی برای ایجاد تحول در سازمان اجرایی کشور است.
زارع پور با اشاره به اینکه وزارت ارتباطات به دنبال بومی‌سازی پلتفرم‌های مورد نیاز مردم برای ارتباط مردم با مردم است، تصریح کرد: خوشبختانه با حمایت صورت گرفته و همت جوانان متخصصان پلتفرم‌های داخلی مشغول فعالیت و پاسخ به نیاز مردم هستند.
این تاکیدات در وضعیتی به آرشیو اخبار پیوست که در دولت جدید معاونت علمی نسبت به توسعه هوش مصنوعی مکلف شد.
معاونت علمی در زمینه هوش مصنوعی مکلف است
اخیراً رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان بر عزم دولت برای حمایت و پشتیبانی از توسعه هوش مصنوعی در کشور تاکید کرد و گفت معاونت علمی و فناوری در این زمینه مکلف است در تعامل با متخصصان حوزه هوش مصنوعی و مجلس شورای اسلامی، مطالعات لازم درباره ابعاد این حوزه را به دقت تکمیل و برای سیاستگذاری و تدوین قانون ارائه کند.
وی پس از استماع گزارش تفصیلی معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری از کارکردها و ظرفیت‌های هوش مصنوعی در حکمرانی و موانع پیش‌روی توسعه آن در کشور، با اشاره به رقابت سنگین قدرت‌های جهانی در این حوزه، هرگونه تعلل و عقب‌ماندگی در توسعه هوش مصنوعی در کشور را خسارت‌بار و غیر قابل جبران دانست و گفت: ما در این رابطه نیازمندیم سیر تحولات و اقدامات صورت گرفته در دنیا در زمینه هوش مصنوعی را به دقت رصد و بررسی کنیم، در گام بعدی به سیاستگذاری، تدوین قانون و رفع چالش‌ها و تامین الزامات توسعه آن بپردازیم و در نهایت پیشبرد کارها را در قالب برنامه‌ای مدون به ساختار ایجاد شده برای این مسئله بسپاریم.
پزشکیان در ادامه بر عزم دولت برای حمایت و پشتیبانی از توسعه هوش مصنوعی در کشور تاکید کرد و گفت: معاونت علمی و فناوری در این زمینه مکلف است در تعامل با متخصصان حوزه هوش مصنوعی در دانشگاه‌ها، فرهنگستان‌ها، پژوهشگاه‌ها و همچنین مجلس شورای اسلامی، مطالعات لازم درباره ابعاد این حوزه را به دقت تکمیل و برای سیاستگذاری و تدوین قانون به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و کمیسیون مربوطه در مجلس ارائه نمایند.
تاکیدات ما را در کدام پله قرار داده است؟
هر چند سند توسعه ملی هوش مصنوعی چنان که ذکر آن رفت با لحاظ وظایف تمامی نهادها تدوین شده اما متولی گری دقیق هوش مصنوعی همچنان در حد اخبار رسانه‌ای است. آمارها نشان می‌دهد فاصله قابل توجهی در بین تاکیدات مسئولان و وضعیت جامعه به لحاظ دستیابی به اهداف هوش مصنوعی وجود دارد.
طبق گزارش Nature Index که یک پایگاه داده در زمینه رتبه‌بندی کشورها در حوزه هوش مصنوعی است و کشورها را براساس مقالات تحقیقاتی منتشر شده رتبه‌بندی می‌کند، گزارشی را بر اساس تعداد کل انتشارات از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ ارائه داده است. طبق این گزارش، رتبه اول متعلق به چین با ۳۱۸۵۳۴ مقاله علمی و رتبه سیزدهم متعلق به ایران با ۳۰۲۲۱ مقاله است. رتبه ایران بالاتر از برزیل، هلند و روسیه قرار دارد.
در همین حال، طبق رتبه‌بندی ژورنال SCImago که مجلات علمی را نیز سنجش می‌کند، ایران را از نظر مقالات منتشرشدهٔ مرتبط با هوش مصنوعی در رتبه پانزدهم جهان پس از برزیل و بالاتر از روسیه و ترکیه و رتبه اول در غرب آسیا قرار داده است.
هر دو فهرست چین، ایالات متحده و هند را به ترتیب به‌عنوان سه کشور برتر رتبه‌بندی می‌کنند.
همچنین در علوم شناختی به‌عنوان زیر مجموعه روانشناسی که یکی از رشته‌های مرتبط با AI است، ایران رتبه ۳۶ جهان و سوم در غرب آسیا را دارد.
ایران در رشته مهندسی برق و الکترونیک که بخشی از هوش مصنوعی است، رتبه پانزدهم جهان و رتبه اول غرب آسیا را دارد.
همچنین در جدول برترین سازمان‌های پژوهشی در زمینه AI، دانشگاه تهران در رتبه ۵۹ در بین ۱۰۰ موسسه برتر قرار گرفته است.
یکی دیگر از مهمترین رتبه‌بندی‌های جهانی که می‌تواند جایگاه دانشگاه‌های ایران را در علوم کامپیوتر، فناوری AI، نرم افزار و رباتیک نشان دهد، رتبه‌بندی جهانی علوم کامپیوتر یا (CSRankings) است. در این رتبه‌بندی، مقالات محققان با پروفایل Google Scholar نمایش داده می‌شوند.
این رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را در مناطق مختلف جهان دسته‌بندی می‌کند و تنها ۵۰ دانشگاه برتر در کل جهان را نشان می‌دهد.
براساس رتبه‌بندی CSRanking که معیارهای هر دانشگاه را بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ بررسی می‌کند، دانشگاه صنعتی شریف، موسسه تحقیقات علوم بنیادی IPM و دانشگاه علم‌و‌صنعت ایران در بین ۱۰۰ موسسه برتر آسیا که بر روی هوش مصنوعی کار می‌کنند، قرار گرفتند.
حتماً با رتبه‌های ارائه شده این مهم به ذهن خواننده خطور می‌کند که ما وضعیتی مطلوب در هوش مصنوعی داریم. به اعتقاد محمد شهرام معین از مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، طبق آخرین نتایج بدست آمده رتبه ایران از نظر مقالات و تولید علم در رتبه پانزدهم است اما در استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری رتبه ۷۷ را دارد که نسبت به دو سال گذشته هیچ تغییری نکرده است.
در گزارش شرکت سیسکو در زمینه سنجش شاخص آمادگی هوش مصنوعی بر پایه شش محور کلیدی شامل استراتژی، زیرساخت، داده، حکمرانی، استعداد (نیروی انسانی) و فرهنگ سازمانی اوضاع ایران نامطلوب است. بر اساس این گزارش، ایران با قرار گرفتن در رده ۹۴ از میان ۱۹۳ کشور و در کنار کشور‌هایی همچون سریلانکا، باهاما و فیجی و پایین‌تر از برخی کشورهای نزدیک همچون پاکستان و ازبکستان، در دسته کشورهای کاملاً ناآماده برای پذیرش این فناوری تحول‌آفرین معرفی شده است
تحریم‌ها و ناتوانی به ارتباط گیری با محققان و پژوهشگران سایر کشورها، بلاتکلیفی سند استراتژی کلان هوش مصنوعی در کشور و روند متولی‌گری آن، نامناسب بودن کیفیت و پایداری شبکه در مقایسه با استاندارد‌های جهانی، بی‌توجهی سیاستگذار به برخی شاخص‌های کلیدی بین‌المللی و فقدان رویکرد و دستورکار یکپارچه و مورد اجماع برای بهبود این شاخص‌ها و مهمتر از همه فرهنگ عمومی در کاربست هوش مصنوعی از جمله موانعی است که سرعت رشد فناوری‌های مرتبط با هوش مصنوعی را کاهش می‌دهد.
هوش مصنوعی را به برق بزنید/در حد تقلید صدای هایده باقی ماندیم/ماشین‌ها چه بخواهید چه نخواهید، آمدند/
