موضوع هستهای ایران به ظاهر ناشی از نگرانی آمریکا از امنیت خودش و متحدانش در منطقه است. اگرچه ایالات متحده برجام را پاره کرد و از آن خارج شد اما برای دفاع از خود همواره از بهانه «جلوگیری از گسترش سلاحهای هستهای» استفاده کرده است. مایه تاسف است که آمریکا در برخورد با فعالیتهای هستهای خود اصلا به چنین شعارهای زیبایی اهمیت نمیدهد و برایش مهم نیست که آیا چنین فعالیتهایی منجر به اشاعه هستهای میشود یا خیر.
به عنوان مثال، ژاپن و ایالات متحده اخیرا اولین نشست وزیران را درباره اجرای سیاست «بازدارندگی گسترده» برای ژاپن برگزار و بر قرار دادن ژاپن زیر این چتر حفاظتی هستهای آمریکا تاکید کردند. «لوید آستین» وزیر دفاع آمریکا تاکید کرد که سیاست «بازدارندگی گسترده» محور اصلی اتحاد آمریکا و ژاپن است.
طبیعتا این سئوال مطرح میشود که «بازدارندگی گسترده» چیست؟ پیش از توضیح این سیاست بهتر است ابتدا به سیاست «اشتراک هستهای» ناتو بپردازیم، زیرا این دو، ماهیت یکسان دارند و تفاوتهای آنها فقط در گرو سازگاری جغرافیایی آنهاست.
سیاست «اشتراک هستهای» یک توافق بازدارندگی هستهای است که بین آمریکا و متحدانش در ناتو در طول جنگ سرد حاصل شد. بر اساس این سازوکار، آمریکا تسلیحات هستهای را در خاک متحدان ناتویی خود مستقر میکند و اعضای ناتو نیز با تامین پایگاهها، جتهای جنگنده و غیره در فعالیتهای هستهای ناتو شرکت میکنند و اجازه استفاده از آنها در شرایط مناسب را دارند. به این ترتیب، کشورهای غیرهستهای ناتو نیز به توانایی انجام عملیات هستهای دسترسی پیدا میکنند.
سیاست «اشتراک هستهای» تردیدهای بسیاری را برانگیخته است. بسیاری از کشورها بر این باورند که این سیاست شامل کشورهای غیرهستهای در فعالیتهای هستهای میشود و با توجه عدم شفافیت قدرت هستهای ناتو، این امر در واقع به «تکثیر سلاحهای هستهای» در مقیاس جغرافیایی میشود و نقض آشکار معاهده منع تکثیر سلاح هستهای به شمار میآید.
در مقایسه با سیاست «اشتراک هستهای» ناتو که محدود به محدوده جفرافیایی ناتو است، سیاست هستهای دیگر آمریکا به نام «بازدارندگی گسترده» برای دامنه جغرافیایی بزرگتری و خارج از ناتو سازگاری کاربری دارد. طبق این سیاست، آمریکا به عنوان یک ابرقدرت هستهای، به اتکا به قدرت بازدارندگی هستهای خود، میتواند همسایگان و متحدان مورد نظرش را تحت حفاظت هستهای خود قرار دهد. به عبارت دیگر، دامنه سازگاری کاربری این سیاست خیلی بزرگتر از سیاست «اشتراک هستهای» که محدود به اجرا در کشورهای ناتو است و در واقع، محدودیت جغرافیایی ندارد.
میتوان دریافت که سیاستهای «اشتراک هستهای» و «بازدارندگی گسترده» ماهیت یکسانی دارند، یعنی آمریکا متحدان خود را تحت «چتر حفاظتی هستهای» خود قرار میدهد. طبق این دو سیاست، آمریکا سلاح هستهای را در پنج کشور غیرهستهای عضو ناتو مانند بلژیک، آلمان، ایتالیا، هلند و ترکیه مستقر کرده و کشورهای اروپای شرقی و ژاپن و کره جنوبی را نیز تحت پوشش قدرت بازدارندگی هستهای خود قرار داده است.
این دو سیاست مکمل یکدیگر هستند و تقریباً به آمریکا این توانایی را میدهند که هر زمان که بخواهد، نیروهای هستهای را در اراضی متحدان خود مستقر کند. این در حالیست که اگرچه ایالات متحده و متحدانش این اقدامات را تدافعی میخوانند اما در واقع تحریک آمیز بودهاند.
این سیاستهای آمریکا کاملاً مغایر با روحیه منع گسترش سلاحهای هستهای است و برای ثبات راهبردی و صلح و امنیت منطقه مفید نیست. در واقع این گونه نیست که هیچ راهی برای تحقق هدف خلع سلاح هستهای وجود نداشته باشد. چین بسیار زود راه حلی برای آن ارائه داده است.
چین زمانی که نخستین بمب اتمی خود را در 16 اکتبر 1964 منفجر کرد، اعلام کرد که در هیچ زمان و تحت هیچ شرایطی به طور پیشدستانه از سلاح هستهای استفاده نخواهد کرد. بعدها نیز این کشور متعهد شد که از سلاحهای هستهای علیه کشورهای فاقد سلاح هستهای و مناطق عاری از سلاح هستهای استفاده یا تهدید به استفاده از آن نخواهد کرد.
چین در دومین نشست کمیته مقدماتی کنفرانس بازنگری سال 2026 طرفهای معاهده منع گسترش سلاحهای هستهای که اوایل مرداد ماه امسال در ژنو برگزار شد، ابتکار «عدم استفاده پیشدستانه از سلاحهای هستهای» را مطرح کرده و خواستار آن شد که پنج کشور دارای تسلیحات هستهای که در معاهده منع تکثیر سلاح هستهای عضویت دارند، یعنی آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین مذاکرات برای انعقاد «پیمان عدم استفاده پیشدستانه از سلاحهای هستهای علیه طرف مقابل» را آغاز کنند یا درباره آن بیانیهای سیاسی صادر کنند. نماینده این اقدام را برای اجتناب از رقابت تسلیحاتی هستهای، کاهش خطرات استراتژیک و ارتقای ثبات استراتژیک جهان بسیار مهم دانست.
تلاشهای چین به نتایجی مثبت رسیده است. در سپتامبر 1994، چین و روسیه توافق کردند که از سلاحهای هستهای علیه یکدیگر استفاده نکنند یا یکدیگر را با سلاحهای هستهای راهبردی هدف قرار ندهند. همچنین در سال 1999، چین و ایالات متحده تصمیم خود را مبنی بر عدم هدف قرار دادن یکدیگر با تسلیحات هستهای اعلام کردند.
با این حال، با توجه به تلاشهای مداوم آمریکا برای پیشبرد سیاستهای «اشتراک هستهای» و «بازدارندگی گسترده»، اثربخشی تلاشهای چین در سطح بینالمللی برای تحقق خلع سلاح هستهای احتمالا به شدت کاهش مییابد.
ضرورت لغو سیاست «بازدارندگی گسترده» و توجه عمیق به طرح چین
