خبر ساز - گروه موسیقی - علیرضا سپهوند: با قرائت «حَوِّل حالنا» نوای نقاره‌های حرم رضوی به صدا درمی‌آیند و صحن حرم و حال و هوای زوّار، صفایی دوچندان می‌یابد. اینجا حلول سال نوی خورشیدی در پیوندی فرهنگی آیینی، نماد حسن همجواری دین و میراث فرهنگی ایران زمین تجلی می‌یابد تا بارگاه امام رئوف، ضامن آهو، هم سال نوی ایرانیان را تبریک گفته باشد.
اینجا اما نوای نقاره‌ها و طبل‌ها که پیشینه ذهنی زوار را در معجونی از لطافت‌های مذهبی و زمان نمایی اذان و شفا و اعیاد مبارک جلوه‌گر شده را با نوروز توامان می‌کند تا این حظ شنیداری از سه عنصر روحبخش حرم و نقاره و نوروز به حسی منحصر به فرد منتهی شود.
نقاره زنی از آیین‌های کهنی است که در حرم مطهر امام رضا علیه السلام اجرا می‌شود، نمادی مورد احترام با طرفداران بسیار که نشان از عظمت، شکوه و شادمانی در آستان قدسِ مقدس دارد.
نقارهخوانی، نوای معنوی رو روحبخشی‌ست که بسیاری از مردم با آن، حس خوش و مثبتی را تجربه می‌کنند. نمی‌شود انسان زائر یا مجاور حرم باشد و این نوای زیبا را نشنود یا خود را برای شنیدن آن به حرم نرساند. آیین نقاره‌زنی قدمت بسیار دارد و با گذشت سال‌ها اصالت خود را حفظ کرده است. این مراسم با برنامه خاصی، همه‌روزه به‌جز ماه‌های محرم و صفر و روزهای شهادت ائمه، در حرم زیبای امام رضا (ع) اجرا می‌شود و عاشقان بسیاری دارد. البته نقارهخوانی در روز میلاد امام رضا (ع) نیز به‌صورت ویژه برگزار می‌شود.
آیین نقارهخوانی، خاص حرم رضوی است. نقاره‌زنان جایگاه مشخصی در حرم دارند و هرکدام نقشی را در این اجرای موسیقایی برعهده می‌گیرند. نقاره نوازی، ذکر خاصی دارد که سینه به سینه در نقاره خوان‌ها منتقل شده و همواره اصالت خود را حفظ کرده است.
همچنین جشن عید باستانی نوروز، از دیرباز با آداب و رسوم خاصی در ایران برگزار می‌شده، اما در دوران صفویه این جشن کهن به عشق به اهل بیت و اسلام گره خورد و برگزاری‌اش به شکل و شمایل خاصی متحول شد.
بنابر اسناد تاریخی، پس از اعلام مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی کشور در زمان صفویان، مردم ایران آیین‌های کهن خود را با اسلام پیوند زدند که حضور در اماکن مقدس امامان معصوم در زمان سال تحویل، یکی از این رسوم بود.
در مشهد هم این رسم بنیان‌گذاری شده و زائران و مجاوران در لحظه سال تحویل با حضور در صحن و سرای حرم امام رضا علیه السلام سال جدید خود را متبرک می‌کنند.
از دیگر آیین‌های نوروزی در حرم مطهر رضوی می‌توان به تنظیف روضه منوره و زدودن گرد و غبار از صحن و سرای ثامن الحجج (ع) اشاره کرد.
نقاره‌زنی یکی از رسوم رایج در حرم رضوی است که در ایام نوروز هم برگزار می‌شود. این آیین پیشینه‌ای طولانی دارد و در دوره اسلامی همچنان حفظ شده است.
نقاره‌زنی یا نوبت‌خوانی به هنگام طلوع و غروب آفتاب و در اعیاد خاص مذهبی و ملی، زاد روز پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) در محل نقارخانه حرم مطهر انجام می‌شود.
در حقیقت نقاره‌زنی به آگاهی عموم رساندن یک رویداد مهم مذهبی سیاسی اجتماعی بوده است. عید نوروز نیز از این امر مستثنی نیست و در لحظه تحویل سال صدای نقاره خانه فضای ملکوتی حرم مطهر را پر می‌کند.
نقاره، سازی کوبه‌ای است. چهار نوع طبل با نام‌های سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم‌مرغی و ساده (میانه) در نقارهخوانی حرم استفاده می‌شود. طبال‌ها با دو چوب به طول تقریبی ۲۰ سانتی‌متر بر آن‌ها می‌کوبند. طبل سرچاشنی کوچک و چدنی است و صدای زیر تولید می‌کند که به‌عنوان طبل اصلی در تمام مدت نقاره خوانی نواخته می‌شود. سه طبل دیگر مسی هستند با اندازه‌های بزرگ و متوسط که صدای بم تولید می‌کنند و با هماهنگی خاصی به‌طور متناوب یا یکی در میان، هم‌نوا با کرنا نواخته می‌شوند و حالت شاد به این نوا می‌دهند. طول کرنا بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر از جنس مس یا برنج است که سوراخ ندارد. این ابزارها همه در مشهد ساخته می‌شوند.
لحظه تحویل سال نو هم یکی از زمان‌هایی است که نقاره‌نوازان به اجرا می‌پردازند.به گفته کارشناسان، قدیمی‌ترین سند موجود با موضوع نوروز مربوط به اواخر دوره شاه عباس اول صفوی و به سال۱۰۳۷ قمری است که در آن به اهدای خلعت نوروزی اشاره شده است.
البته قدمت جشن نوروز در حرم بیش از دوران صفویه است اما اسناد موجود برای این جشن‌ها از دوران صفویه موجود است که به گواه این اسناد تعطیلی ایام نوروز از آن دوران مرسوم بوده و مکتب‌خانه‌ها و برخی ادارات در این روزها تعطیل می‌شدند. همچنین در اسناد موجود در آستان قدس رضوی عید نوروز با عنوان عید شاهی یاد می‌شد و مبالغی برای عیدی و انعام خدّام، همچنین تهیه لباس و کفش برای ایتام کنار گذاشته می‌شد.
همچنین دستور‌های اداری به کارکنان برای تنظیف و تهیۀ تدارکات برگزاری مراسم تحویل سال نو، چراغانی صحن‌ها و پذیرایی از سران و شخصیت‌ها در حرم مطهر امام رضا (ع) به مناسبت عید نوروز از جمله موضوعات این اسناد است.
و اما جایی که نقاره‌ها به صدا درمی‌آیند. در فرهنگ معین زیر تعریف نقاره خانه آمده است: «جای مخصوص بر بالای سردر‌های بلند که هر صبح و شام در آنجا نقاره می‌نواختند.» به نظر می‌رسد این توضیح کلی تعریف نقاره خانه در فرهنگ‌های گوناگون در سراسر ایران است. دهخدا هم نقاره خانه را «جایی که در آن نوبت نوازند» می‌نامد. در گذشته به نقاره خانه «نوبت خانه» هم می‌گفتند و نوازندگان را «نوبت نواز» یا «نوبت زن» می‌نامیدند.
حتی نقاره را «نوبت» می‌خواندند یا باز هم به تعبیر معین، «طبل بسیار بزرگی که در ساعات معین از شبانه روز می‌نواختند.» درنتیجه، نقاره خانه مکانی است که در زمان‌های مشخصی از روز به ویژه هنگام طلوع و غروب، سازهایی، چون نقاره و کوس و کرنا و در شکلی کلی ساز‌های بادی و کوبه‌ای می‌نوازد.
نقاره خانه‌های حرم امام رضا (ع)، شاه چراغ، بقعه سیدجلال الدین اشرف در آستانه اشرفیه و... نمایی از بعد مذهبی نوبت نوازی است که اکنون به جز حرم امام هشتم شیعیان، صدای بقیه آن‌ها خاموش است.
درنتیجه نقاره نوازی در آستان قدس رضوی را می‌توان قدیمی‌ترین نوع مذهبی آن در ایران نامید. درباره تاریخ دقیق این نقاره خانه اطلاعات دقیقی در دست نیست، چه اینکه نوع حکومتی آن در مشهد هم تعیین تاریخ نقاره خانه حرم را دشوار می‌کند.
پیشینه پژوهش در زمینه نقاره خانه و نقاره نوازی در حرم امام رضا (ع) چندان قدیمی نیست. به جز سفرنامه‌هایی که پراکنده از این موضوع گفته اند، نخستین مقاله پژوهشی منتشرشده به سال ۱۳۴۲ در «نامه آستان‌قدس» برمی گردد.
قدیمی‌ترین اسنادی که در بایگانی حرم مطهر و درباره نقاره‌زنی در این مکان مقدس وجود دارد، به سال ۸۶۰ ق/ ۸۳۵ ش برمی‌گردد، با این حساب، باید سنت نقاره‌زنی در حرم رضوی را دست‌کم ۵۶۵ ساله بدانیم.
در دوره پهلوی هم از نقاره خانه با همین نام یاد می‌شد. مهم‌ترین واقعه این دوره، توقف چندسال نقاره کوبی در حرم بوده است. اسناد می‌گویند که نقاره نوازی تا سال ۱۳۱۴ در حرم رضوی ادامه داشته و است در وقفه‌ای چندساله، دیگر تا سال ۱۳۲۱ از این سنت دیرپا در حرم خبری نیست. مدرکی که بر دستور ممنوعیت نقاره نوازی در این دوره دلالت کند، در دست نیست و حتی دلیل چنین اتفاقی هم شفاف نیست، اما با نظر به وقایع این سال (کشف حجاب رضاخانی و محدودیت‌های مذهبی ایجاد شده در دوره پهلوی اول) به نظر می‌رسد بر این اتفاق تأثیر گذاشته اند.
پس از ماجرا‌های شهریور ۱۳۲۰ و اشغال مشهد به دست متفقین و سرنگونی پهلوی اول و از میان برداشته شدن محدودیت‌های مذهبی، نقاره خانه امام رضا (ع) نیز دوباره فعال شد. در دوره بعد نیز نقاره خانه زیر نظر اداره تشریفات آستان قدس قرار داشت و نقاره چیانی که مثل بقیه کارکنان حرم لباس فرم می‌پوشیدند، دو نوبت در روز نوبت نوازی می‌کردند.
پس از انقلاب اسلامی ایران، نقاره خانه ابتدا زیرمجموعه اداره رفاه و تسهیلات زائران فعالیت می‌کرد، اما پس از مدتی زیرمجموعه معاونت اماکن متبرکه آستان قدس شد.
در دوره‌های قبل، تعداد نقاره چیان از ۱۰ تا ۱۳ نفر متغیر بود. در دوره انقلاب اسلامی هم تعدادشان تغییر می‌کرد، اما اکنون ۱۳ نفر رسمی و ۱۲ نیروی افتخاری در نقاره خانه فعالیت می‌کنند. امروز بنای نقاره نوازی گسترده‌تر شده و نسبت به قبل تغییراتی کرده است؛ به عنوان نمونه، روز ولادت امام رضا (ع) نقاره نوازان در میان زائران نقاره کوبی می‌کنند.
در زمان نقاره خوانی، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه (شمال) رو به گنبد طلایی امام رضا (ع) نشسته بر صندلی و پنج نوازنده کرنا به‌ترتیب در کنار طبال‌ها در سمت چپ نقاره خانه (جنوب) می‌ایستند. سرنواز یا سردسته کرنا نوازها تیم را رهبری و همه هماهنگ نقارهخوانی می‌کنند. نقاره‌‌خوان‌ها به‌صورت تجربی و توسط نقاره‌نوازان قدیمی و در همان محل آموزش می‌بینند.
احمد قوام شکوهی قدیمی‌ترین نقاره‌زن حرم اما رضا (ع) بود که به مدت ۷۲ سال وظیفه نقاره‌زنی حرم امام رضا (ع) را برعهده داشت. وی در ۲۲ آذر سال ۱۳۹۶ دار فانی را وداع گفت.
انتهای پیام/
